Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.2009, Page 6

Eftir Árna
Bergmann
N
ikolaj Gogol fæddist fyrir réttum 200 árum,
árið 1809. Hann var Úkraínumaður að ætt
og hóf ritferil sinn með því að gefa út árið
1831 sögur, sem voru að vísu samdar á
rússnesku, en gerast í átthögum hans og
bera sterkan svip bæði af úkraínskri þjóðtrú og syfj-
uðu hvunndagslífi landeigenda í þeim frjósamasta
hluta Rússneska keisaradæmisins sem Úkraína var.
Í þann tíma höfðu skáld á rússneska tungu brotið af
sér óþarfa forneskju í stíl og tjáningu, sem og ofríki
erlendra fyrirmynda í skáldskap og byrjað sannkall-
aða gullöld rómantísks kveðskapar – fór þar fremstur
Alexandr Púshkín, sem átti reyndar eftir að verða
Gogol hollur í ráðum. En um 1830 gerir skáldsagan
sig æ breiðari þar í landi og leikritun nær auknum
þroska. Og það kom einmitt í hlut Gogols að ryðja
braut því blómaskeiði sem gerði rússnesku skáldsög-
una að stórveldi í heiminum. Hann var fyrr en aðrir
höfundar í óbundnu máli þýddur á aðrar tungur og fá
leikverk hafa víðar farið um heiminn en einmitt Eft-
irlitsmaðurinn, sem Nemendaleikhúsið undir stjórn
Stefáns Jónssonar setur nú á svið, en hefur áður sést
á sviði bæði í Iðnó og Þjóðleikhúsinu og reyndar í
fleiri húsum.
Á krossgötum
Sagnagerð Gogols verður til á krossgötum þar sem
saman liggja leiðir rómantískrar aðferðar og raunsæ-
islegrar – og á krossgötum getur margt gerst. Róm-
antík hans lifir fyrst á banvænum ástum og þjóð-
legum draugagangi en tekur æ meira til sín af
sérkennilegu skopskyni. Sá húmor spilar mjög djarft
á fáránleika tilverunnar og blandast um leið með eft-
irminnilegum hætti ljóðrænum trega yfir því hve
tómlegt og ömurlegt líf manna getur orðið. Persónur
sagnanna eru eins og smíðaðar utan um einn höf-
uðeiginleika, sem ræður allri þeirra framgöngu og
eins og gleypir aðra eiginleika. Þær eru hver og ein
heilsteyptar sem nirflar, þrasarar, fagurgalandi
ónytjungar eða ágirndartröll og víkja ekki af sinni
braut. Slíkt persónusafn, sem einna glæsilegast er
dregið upp í skáldsögunni Dauðar sálir ( 1842), nýtur
sín vel þegar Gogol snýr sér að gamanleik með Eft-
irlitsmanninum sem frumsýnt var árið 1836. Gam-
anleikir byggjast sjaldnast á togstreitu í sál ein-
staklinga heldur á fáránlegum samskiptum persóna
sem hver um sig er berandi ákveðins megineig-
inleika. Þessi öfgafulla persónusköpun er öðrum
þræði rómantísk, en hallast líka á sveif með því þjóð-
félagsraunsæi sem er að verða til á dögum Gogols:
þegar við skoðum samskipti persónanna sjáum við
skýrt, hvernig staða manna og stétt gerir þá að því
sem þeir eru og það er einmitt einkar raunsæislegur
mannskilningur.
Skrýtla gömul og ný
Eftirlitsmaðurinn er, eins og mörg önnur gamanmál,
skrýtla byggð á misskilningi. Borgarstjóra og emb-
ættismönnum í aumri sveitaborg berast váleg tíðindi
af því, að von sé á eftirlitsmanni frá sjálfri höfuð-
borginni sem á að gera úttekt á störfum þeirra. Þeir
eru skelfingu lostnir, því allir vita þeir upp á sig mút-
ur, vanrækslu, valdníðslu og aðra spillingu. Ótti
þeirra fléttast saman við heimsku og misskilning með
þeim árangri að þeir halda að eftirlitsmaðurinn
skelfilegi sé þegar í felum á gistihúsi í bænum og
nefni sig Khlestakov. Þeir gera nú áhlaup á þennan
gest með miklu og auðmjúku smjaðri og vilja allt fyr-
ir hann gera: Borgarstjórinn dregur hann heim og
heldur honum miklar veislur, hann sem aðrir bæjar-
stólpar keppast við að bera á hann fé, konur gefa hon-
um undir fótinn, langpíndir undirsátar borgar-
stjórans spillta leita hjá honum réttlætis – líka með
því að bjóða mútu ef því er að skipta.
Gogol er ekki einn um að segja gamansögu af því
sem gerist þegar menn fara mannavillt með þessum
hætti, en aðrir höfundar láta sína hetju gjarna vera
útsmoginn skálk sem leikur af sannri bragðvísi á ótta
og hégómaskap allra hinna. Khlestakov Gogols er
hinsvegar sjálfur óttaslegin og skítblönk skrifarablók
og spilafífl. Hann þykist aldrei vera voldugur eft-
irlitsmaður. En þegar hann sér þá óttablöndnu virð-
Gogol og okkar dagar
Nikolaj Gogol Sagnagerð hans verður til á krossgötum.
ingu sem honum er sýnd þarf hann ekki annað en
skrúfa frá dagdraumum sínum um happið mikla,
spilavinninginn stóra, til að delera við smábæjar-
höfðingjana af svo bíræfinni sjálfhælni að þeir sann-
færast æ betur um að hann sé einn af æðstu og snjöll-
ustu mönnum Rússlands. Blekking og sjálfsblekking
stíga ærslafullan dans á sviðinu – vegna þess ótta og
þeirra vona sem í persónunum sjálfum búa. Og Gogol
stillir sig með öllu um þá aðferð klassískra gam-
anleikaskálda að láta undir lok leiksins birtast já-
kvæðan ræðumann sem segir þeim til syndanna sem
mest hafa til þess unnið.
Ádrepa eða dæmisaga?
Hér verður ekki sagt fleira frá þessu fræga leikverki
– sem er ekki síst frægt fyrir óvænt og stórsnjöll
málalok sem ókurteisi er að rifja upp nú og hér. Eft-
irlitsmaðurinn á sér langa og merka viðtökusögu og
túlkunarsögu. Þegar leikritið er frumflutt er rit-
skoðun Nikulásar keisara fyrsta orðin mjög öflug
stofnun. Hún ætlaði að banna verkið, vegna þess að
Gogol þótti í því fara með ósæmilegt dár og spé um
virðulega embættisstétt landsins. En þá tók keis-
arinn sjálfur upp á því að leyfa sýningar – hann kaus
að telja það þarfa og siðlega ádrepu á „lesti ein-
staklinga sem bregðast skyldum sínum“ og var
ánægður með að undir lokin glitti í raunverulegan
eftirlitsmann frá hans keisaralegu höfuðborg sem
væntanlega kippir öllu í lag. Sjálfur var Gogol eins og
fyrri daginn undarlega tættur í afstöðu til eigin
verka. Hann kvaðst hafa ráðist í að skrifa leikritið til
að gera samfélaginu gagn með því að „safna saman
öllu sem illt var í Rússlandi og hlæja það út úr heim-
inum“. Aftur á móti varð hann svo nokkuð smeykur
þegar ýmiskonar umbótasinnar og róttæklingar
vildu taka hann og Eftirlitsmanninn í sína liðssveit –
en þeir gerðu leynt og ljóst sem mest úr því, að Gogol
hefði af miskunnarlausri snilld afhjúpað spillingu og
vesældóm samfélagsins í heild og glæpsamlegt eðli
þess. Gogol reyndi þá sjálfur að túlka þennan gam-
anleik sinn um Rússland samtímans sem tímalausa
dæmisögu um mannkynið: Falski eftirlitsmaðurinn
er syndin sjálf eða þá djöfullinn sem dregur alla á tál-
ar – og sá sanni eftirlitsmaður sem kannski er von á
er þá samviskan, rödd guðs í mennskum hjörtum.
Gogol var á víxl stoltur af snilldarverkum sínum
Dauðum sálum og Eftirlitsmanninum – eða þá hann
blygðaðist sín fyrir að hafa þyrlað upp öðrum eins
ljótleika og heimsku og blasti við í þeim. En áhorf-
endur kærðu sig að vonum kollótta um þetta hugar-
stríð höfundarins. Fyrst fannst þeim höfundi hafa
tekist að segja satt um sinn tíma og samfélag, Gogol
hefði náð glæsilegum árangri í því að beita hvössum
hnífi skopsins á kýli altækrar og kerfisbundinnar
spillingar. Svo þegar frá liðu stundir rifjuðu menn
verkið upp í ótal leikhúsum í tugum landa og halda
því áfram enn í dag. Bæði vegna þess hve vel og
frumlega er úr þeirri skrýtlu unnið sem verkið
spinnst út frá, og svo vegna þess, að sagan af Eftir-
litsmanninum í nafnlausri rússneskri borg á dögum
Nikulásar fyrsta er alltaf að gerast með nýjum hætti
í hverri kynslóð. Ef við höldum okkar við heimaland
höfundarins þá er þess að geta, að furðu margt hefur
Rússland sovéttímans tekið í arf úr valdkerfisgóssi
keisaratímans og skilað síðan áfram til Rússlands
Pútíns og nýríkra auðjöfra. Á öllum þeim tímaskeið-
um hafa menn óttast háttsetta menn og skriðið fyrir
þeim, þeir lægra settu reynt að skríða upp eftir baki
þeirra sem enn aumari voru og hrifsa til sín á leiðinni
sem stærstan bita af mútukökunni, en um leið talið
sér skylt að draga hvergi af sér við að leika dugmikla
þjóna Föðurlandsins, Málstaðarins og Frelsisins.
Þá og nú – hliðstæður
En vitanlega er allt það sem nú var nefnt ekki einka-
mál og séreign þess þversagnafulla mannfélags sem
hefur tekið margar dramatískar dýfur á Rússlands
óravegum víðum í nær tvær aldir. Eftirlitsmaðurinn
er sameign þjóðanna og hann bankar upp á nú og
hér. Hver hefur til dæmis ekki séð og heyrt ys og þys
og brambolt þegar rokið er til og reynt að láta allt líta
sem best út áður en háttsettan gest ber að garði? Af
því eru vissulega ótal skondnar sögur.
En svo við færum okkur nær í tíma og rúmi: sá
sem nú sér Eftirlitsmanninn mun ekki síst taka eftir
því, að þeir sem þar koma við sögu eru innilega sann-
Nemendaleikhúsið frum-
sýnir í næstu viku Eftirlits-
manninn eftir rithöfundinn
Nikolaj Gogol. 200 ár eru
frá fæðingu Gogols en
hann ruddi rússnesku
skáldsögunni braut.
T
vö hundruð ár eru frá fæðingu rússneska rithöfundarins og leikskáldsins Nicolai
Gogol. Það er því við hæfi að fyrsta verkefni Nemendaleikhúss Listaháskóla Ís-
lands í vetur sé hin víðfræga háðsádeila Eftirlitsmaðurinn eftir Gogol, en hún
verður frumsýnd á föstudaginn kemur, 9. október, í nýrri þýðingu Bjarna Jónssonar.
Eftirlitsmaðurinn er eitt af kunnustu leikverkum Rússa frá 19. öld og eitt frægasta
verk Gogols, samið árið 1836, en þekktasta skáldverk hans er án efa Dauðar sálir, frá
1842.
Leikstjóri er Stefán Jónsson, leikmynd er í höndum Móeiðar Helgadóttur, Myrra
Leifsdóttir sér um búninga og gervi, tónlist semur Magga Stína, en hún nemur tón-
smíðar í LHÍ, og lýsing er í höndum Mati Haarinen, skiptinema í LHÍ.
Í vetur skipa Nemendaleikhúsið þau Anna Gunndís Guðmundsdóttir, Hilmar Guð-
jónsson, Hilmir Jensson, Lára Jóhanna Jónsdóttir, Svandís Dóra Einarsdóttir, Þórunn
Arna Kristjánsdóttir og Ævar Þór Benediktsson.
Ljósmynd/Lárus Sigurðarson. Myndvinnsla/Ómar Örn Hauksson
Í gervi Íbúar sveitaborgarinnar halda eftirlitsmanninum Khlestakov veislur og konur gefa honum
undir fótinn. Myrra Leifsdóttir hannar skrautlega búningana á leikara Nemendaleikhússins.
Persónur í leiknum „Blekking og sjálfsblekking stíga ærslafullan dans á sviðinu - vegna þess
ótta og þeirra vona sem í persónunum sjálfum búa,“ skrifar Árni Bergmann um Eftirlitsmanninn.
Nemendaleikhúsið sýnir
Eftirlitsmanninn eftir Gogol
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. OKTÓBER 2009
6 LesbókLEIKLIST