SunnudagsMogginn - 03.07.2011, Síða 32

32 3. júlí 2011
H
völum (Cetacea) er skipt í þrjá
undirættbálka: Fornhvali
(Archeoceti), tannhvali
(Odontoceti) og skíðishvali
(Mysticeti). Fornhvalir eru allir útdauðir.
Núlifandi hvalategundir, þ.e. sem búið
er að lýsa og viðurkenna, eru 86. Þar af
eru tannhvalir 72 tegundir í 33 ættkvíslum
en skíðishvalir 14 í sex ættkvíslum. Sumar
eru ekki þekktar nema af einu eða tveimur
sjóreknum hræjum og í einhverjum til-
fellum er ekki um að ræða nema eitt lítið
hauskúpubrot eða svo. Er talið næsta víst
að fleiri leynist í regindjúpum heimshaf-
anna, stærstan partinn ókönnuðum, og
muni uppgötvast á næstu árum, a.m.k.
einhverjar. Erfðatæknin býður líka upp á
nýja möguleika, hefur nú þegar sýnt fram
á ýmsa hluti, t.d. það að sléttbakurinn er
ekki lengur ein tegund heldur þrjár, léttir
ekki ein heldur tvær og að hrefnan á suð-
urhveli (önnur af tveimur) er reyndar ís-
reyður (Balaenoptera bonaerensis), og
mun eflaust á næstu árum koma með enn
fleiri uppljóstranir.
Fjölskipaðasta ætt tannhvala er haf-
urhveli (Delphinidae, s.s. grindhvalur,
háhyrningur, leiftur og stökkull) með 36
tegundir, því næst koma svínhveli (Ziphi-
idae, t.d. andarnefja, gáshnallur og allir
snjáldrarnir) með 21 tegund, síðan hnís-
hveli (Phocoenidae) með sex tegundir, þá
patthveli (Kogiidae) með tvær, hvíthveli
(Monodontidae) með tvær, þ.e.a.s. mjald-
ur og náhval, og loks búrhveli (Physe-
teridae), árhveli (Platanistidae), fljóthveli
(Iniidae), elfhveli (Lipotidae) og lónhveli
(Pontoporiidae) allar með eina hver.
Fjölskipaðasta ætt skíðishvala er reyð-
arhveli (Balaenopteridae) með átta eða
jafnvel níu tegundir, þá slétthveli (Balae-
nidae) með fjórar tegundir og stúfhveli
(Neobalaenidae) og gráhveli (Eschr-
ichtiidae) reka svo lestina með eina teg-
undina hvor.
Töluverður munur er á þessum tveimur
núlifandi undirættbálkum hvala, tann-
hvölum og skíðishvölum, en einkum þó sá
að a) tannhvalir eru með ósamhverfa
hauskúpu en skíðishvalir samhverfa, b) að
tannhvalir nota auk sjónar og heyrnar
ákveðna bergmálstækni við fæðunám og
geta jafnvel – sumir a.m.k. – lam-
að bráðina með hátíðni-
höggum en
flestir
skíð-
ishvalir
nota
einkum
lágtíðnihljóð (til
innri samskipta) og verða því að
láta sér nægja frumstæðari aðferðir til
veiða, c) að tannhvalir eru – eðli málsins
samkvæmt – allir tenntir (að einhverju
marki) en skíðishvalir hafa ákveðinn sí-
unarútbúnað, hornplötur sem á eru mikl-
ar trefjar, í þeirra stað, d) að tannhvalir
eru bara með eina nös eða blástursholu
opna (hin er stífluð) en skíðishvalir tvær,
e) að karldýr tannhvala eru nær und-
antekningarlaust stærri en kvendýr á
meðan þessu er öfugt farið hjá skíð-
ishvölum, f) að kýr tannhvala ganga yf-
irleitt lengur með og eiga sjaldnar af-
kvæmi en kýr skíðishvala, og g) að
tannhvalir eru að jafnaði mun fé-
lagslyndari en skíðishvalir.
Í Norður-Atlantshafi hefur sést 41
hvalategund að talið er. Af þeim tilheyra
32 tannhvölum en níu skíðishvölum.
Sandlægja er nú horfin þaðan, var útrýmt
á 17. eða 18. öld, en sléttbakur og norð-
hvalur rétt tórðu. Nýjustu rannsóknir
þykja benda til að þeir muni eftir allt halda
velli.
Við Íslandsstrendur hafa frá öndverðu
sést 23 hvalategundir. Tannhvalirnir eru
þessir, í stafrófsröð: Andarnefja, búr-
hvalur, gáshnallur, grindhvalur, háhyrn-
ingur, hnísa, hnýðingur, króksnjáldri,
leiftur, léttir, mjaldur, náhvalur, norð-
snjáldri, rákaskoppari og stökkull. Og
skíðishvalirnir: Hnúfubakur,
hrefna, langreyður,
norð-
hval-
ur, sandlægja, sandreyður, slétt-
bakur og steypireyður.
Risinn meðal hvalanna
Sennilega dreymir flest þeirra eða öll sem í
hvalaskoðun fara um að komast í tæri við
steypireyði, enda mikil upplifun að sjá
þann risa í nálægð. Þar er um að ræða
langstærsta dýr jarðar, fyrr og síðar, eftir
því sem næst verður komist. Hún er nú á
tímum ekki „nema“ 20-29 m að lengd
fullvaxin (á norðurhveli 23-27 m) og um
100-150 tonn að þyngd, en áður fyrr gátu
þessar tölur orðið mun hærri. Árið 1909
veiddist t.d. í Suður-Íshafi 33,58 m langt
kvendýr sem farið var með í hvalveiðistöð
á eyjunni Suður-Georgíu. Ekki er vitað
um þyngd ferlíkisins en árið 1947 veiddist
annað kvendýr, 27,6 m langt, er vó um
190 tonn. Í Norður-Atlantshafi á lengd-
armetið kýr sem var 28,1 m.
Fullvaxin steypireyðarkýr er m.ö.o.
þyngri en 1.500 meðalmanneskjur, barn
gæti skriðið um víðustu æðarnar, tungan
ein vegur jafnt og fíll og sporðblaðkan er
breiðari en löggilt mark á fótboltavelli.
Steypireyðurin er þó, eins og önnur
reyðarhveli, ákaflega
spengileg í vexti, ílöng
og grönn. Meginlitur er
dökkgrár eða blágrár, ívið ljós-
ari að neðanverðu, og að auki eru
hvalirnir flikróttir, og engir tveir þannig
eins, sem gerir það að verkum að hægt er
að greina einstaklinga í sundur. Neð-
ansjávar virðist hún gjarnan ljósblá, sem
orsakast af ákveðnum þörungum á hvelj-
unni eftir dvöl í kaldsjó sumarsins. Höf-
uðið er tæplega fjórðungur af lengd dýrs-
ins og U-laga, séð ofan frá, trjónan ávöl og
hlutfallslega breiðari en á öðrum reyð-
arhvölum, neðri kjálki gengur 10-20 cm
fram úr þeim neðri, bægslin um 2,5 m
löng og mjó, hvít að neðan, og bakhyrnan
mjög lítil eða ekki nema um 30 cm há,
staðsett aftarlega á búknum; hún getur
verið með ýmsa lögun. Sporðblaðkan er
hins vegar mikil og breið, um 8 m, og
ákaflega kröftug; hún er með greinilegri
rauf í miðju. Stundum er hún reist á loft
fyrir köfun. Blástursholurnar eru á upp-
hækkuðum hrygg á kollinum og getur
súlan náð a.m.k. 12 m hæð (15-20 m?) og
Barn gæti
skriðið um
víðustu
æðarnar
Hvalaskoðunarvertíðin er byrjuð og mörg fyr-
irtæki víðsvegar um landið tekin að sigla með
áhugasama gesti, flesta langt að komna, út frá
höfnum og þangað sem helst er von til að sjá
þessa fallegu og merkilegu íbúa hafsins.
Sigurður Ægisson sae@sae.is
Steypireyður á leið í djúpköfun. Myndin er tekin á Skjálfandaflóa 26. júní 2011 um borð í
Hvalaskoðunarbátnum Faldi hjá Gentle Giants. Þess má til gamans geta að vænghaf kríu er
75-85 sm en nokkrar slíkar sveima um á myndinni.