Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.04.1918, Blaðsíða 11

TÍMARIT V. F. í. 1918
7
að kolum en auðug að vatnsafli, en í þeim löndum urðu
fljótt svo mikil brögð að tilraunum manna til að gera
sjer vatnsaflið að fjárplógi, að löggjafarvaldið varð að taka
í taumana.
Skal nú fyrst litið á það, hvaða almenningshagsmuni
rikið þarf að hai'a fyrir augum með vatnsorkulöggjöf sinni,
og til liverra ráða ríkin geta tekið í þvi skyni.
1. ) Hindrun óhæfdegs gróðaprangs, sem hleypir vatnsafl-
inu í óeðlilega hátt verð. Pessi tilgangur næst með strangri
lagasetningu í þá átt, að enginn fái leyíi til að taka vatns-
afl til hagnýtingar nema honum sje full alvara.að nota það.
2. ) Að vernda skipagöngur á vatnsföllum, veiði og viðar-
flegtingu, og hafa í öilum rikjum verið sett mörg lög, er
lúta að þessu, og veldur sú Iöggjöf oft erfiðleikum og
kostnaði er kemur til byggingar aflstöðva.
3. ) Rekstur járnbrauta með rafmagni. Ríkið, sem er eig-
andi flestra járnbrauta, hlýtur að láta sjer ant um að al-
menningur geti notið kosta þeirra, sparnaðar, lireinlætis
og mikilvirkni, sem fylgja rafmagnsrekstri járnbrauta. Ress
vegna reynir ríkið að tryggja sjer og taka til hagnýtingar
orkuvötn þau, sem henta til þessa.
4. ) Að veita ódýru rafmagni út um landið. A síðustu ár-
um er þátttaka í þessu talin meðal helstu menningarverk-
efna ríkisins, því að menn vona, að ódýrt rafmagn muni
hfeypa nýju fjöri í handiðnað og smáiðju og lyfta heilum
landshlutum á hærra menningarstig. Margar leiðir Iiggja
að þessu takmarki. Umrótsmesta leiðin væri sú, að taka
einkarjett á rafmagni ríkinu til handa, þannig að rikið eitt
annaðist framleiðslu alls rafmagns í stórum miðstöðvum,
og máske líka dreiflng þess út um landið. Pað væri unt
að koma í kring einkar rökhugsuðu fyrirkomulagi á raf-
magnsframleiðslu, með því að ríkið tæki til notkunar orku-
vötn þau, er liggja best við, og þá jafnframt ljeleg brún-
kolalög og mómýrar (nl. þar sem þeirra þyrfti til viðbót-
ar). En ekkert riki hefur ennþá þorað að takast á hendur
svo örðugt viðfangsefni, því að til byggingar þessara mið-
stöðva og til kaupa á aflstöðvum einstakra manna og sveit-
arfjelaga, sem fyrir eru, mundi þurfa feikna fjármagn.
Aftur á móti hafa ýms ríki, eins og síðar mun sýnt verða,
afráðið að fara einskonar meðalveg: Ríkið fyrirhugar
hvernig raforkudreifingunní skuli hagað, býr til fullkomna
framtíðarmynd af þessu, og reynir síðan að stýra fram-
kvæmdunum þannig, að sem minstu skakki frá því fyrir-
hugaða. Pegar ræðir um byggingu nýrra raforkustöðva,
n'eytir ríkið þess vegna leyíisveitingarrjettar síns, ákveður
hverri nýrri stöð sitt sjerstaka rafveitusvæði, og útilokar
samkeþni annara rafmagnsl'ramleiðenda á því sama svæði,
en hefur jafnframt hömlur á rafmagnsverðinu með almenn-
ingshagsmuni fyrir augum. Siðan byggir ríkið sjálft afl-
stöðvar til þess að fylla eyður þessa kerfis, og þá einkan-
lega til þess að birgja sveitahjeröð að rafmagni; einstakir
menn eru tregir til að koma upp stöðvum í þessu síðast-
nefnda skyni, af því að þær bera sig illa vegna þess, hve
leiðslukerfið verður dýrt, og hefur sænskum verkfræðing-
um ta.ist svo til, að þær geti ekki borið sig þar, sem færri
en 25 manns búa á ferkm. að meðaltali.
Ódýrasta orkulindin í þessu skyni verður vatnsaflið, og
tryggir ríkið sjer það því að svo miklu leyti, sem nauð-
synlegt þykir í þessum tilgangi. í strjálbygðum löndum
með miklu vatnsalli, svo sem Noregi og Svíþjóð, verður
þó enn mikið afgangs af orkuvötnum, og er hentugast að
nota þau:
5. ) Tit að koma á fót mikilvirkum cfnabreglinga-slóriðn-
aði. í engu af löndum þeim, sem um ræðir, hefur í alvöru
verið hugsað til að reka þennan iðnað á ríkiskostnað.
Jafnvel i Pýzkalandi, þar sem óhjákvæmilegt varð vegna
striðsins að koma upp risavöxnum iðjuverum til saltpjet-
ursframleiðslu ríkinu til handa, var heldur kosið að láta
einstaklinga framkvæma þetla, en ríkið lagði þeim til hið
óhemju mikla fje, mörg hundruð miljónir marka, sem til þess
útheimtist, og trygði þeim sölu á afurðunum í mörg ár.
Það er sem sje gömul reynsla, að rikisrekstur er of
þunglamalegur fyrir gróðafyrirtæki, og getur alls ekki stað-
ist samkepni. Ríkissjóður veitir með tregðu — eða alls ekki —
háar upphæðir til endurbóta á rekstrinum og til viðbótar-
bygginga, og ekki heldur svo há laun sem þeir forstjórar
heimta, sem í raun og veru eru starfa sínum vaxnir. Veit-
ingar á slikum stöðum og ákvörðun söluverðs afurðanna
mundi á hverjum tima verða háð hagsmunum hins ríkj-
andi stjórnmálaflokks, og er fyrirtækjunum ekki beint
stuðningur að slíku. Ennfremur er sú ástæða framborin
gegn rikisrekstri, að ríkinu beri ekki að taka á sig þá
miklu áhættu, sem stafar af samkepni -utan að eða gróða-
braski. Pannig getur t. d. uppgötvun nýrra saltpjetursnáma,
eða ný einkaleyfisvernduð tilbúningsaðferð, á einni nóttu
gert allar núverandi saltpjetursverksmiðjur jafn litils virði
og væru þær brolajárn. En einstakra manna fyrirtæki,
stutt af fjáraflamönnum, sem eru reiðubúnir til að leggja
fram meira fje þegar í stað, á miklu hægra með að taka
breytingum og laga sig eftir nýjum kringumstæðum.
Ef stofnun stóriðjuvera er látin í hendur einstaklinga,
fær ríkið að vísu ekki liöldsarðinn, en óbeinan arð af
fyrirtækinu fær það i ríkulegum mæli. Ríkissjóður fær
aukna skatta og tolla, stofnun iðjuveranna og rekstur þeirra
með fjölmennum flokki vellaunaðra starfsmanna veitir fjár-
magni inn i lijeröð, sem áður voru fátæk, eða opnar hjer-
öð, sem áður voru óbygð. Nokkru óhagstæðara verður
þetta, ef mikið er af erlendum höfuðstól í fyrirtækjunum,
en þó mundu einnig þá báðir aðiljar geta haft hagnað, en
áhættan öll fallið á höfuðstólinn.
Samkvæmt framanskráðu verða höfuðdrættir vatnsorku-
búskapar ríkisins á þá leið, að rikið tryggir sjer nægar
orkulindir til framleiðslu á rafmagni handa almenningi,
en leyfir framtakssemi einstaklinganna að hagnýta sjer þær
sem umfram verða. Ef vjer athugum nú ástandið eins og
það er í löndum þeim, sem hjer ræðir um, þá sjáum vjer,
að allsstaðar geysar áköf hagsmuna-barátta. Peir sem fást
við verklegar Iramkvæmdir og iðnrekstur vilja þegar í
stað taka þessa verðmætu gjöf náttúrunnar í þjónustu
mannkynsins, en stjórnmálaforsprakkarnir vilja trj’ggja
ríkinu sem mest af vatnsafli, en hugsa þó ekki til að hag-
nýta það að svo stöddu, vegna þess að hvorki fyrirætlun
um framkvæmdirnar nje stofnfje er fyrir hendi. í um-
hyggjunni fyrir framtíðinni gleyma menn nútíðinni, og
ekkert gerist. Munum vjer sjá hve óheppilegar aíleiðingar
þetta getur haft fyrir ríkið, ef vjer tökum til skoðunar á-
standið í hverju landi fyrir sig, og skal þá byrjað á ætt-
landi mínu, Bagern.
í þessu landi er stærsta vatnsaflið, sem ódýrast verður
að hagnýta, við NValchenvatn í bayersku Ölpunum, eign
ríkisins, og má fá þar alt að 90000 hestöfl. Fyrir nálægt
20 árum kom upp sú hugsun, að nota vatnsafl þetta til
rafmagnsreksturs ríkisjárnbrautanna, en kom ekki til fram-
kvæmda af því að herstjórnin var þessu andstæð. Óttuðust
menn að óvinirnir mundu geta lamað reksturinn þegar til
lierútboðs kæmi með því að slíta leiðsluþræðina, og mundi
þá herútboðið truflast. Er enn meiri ástæða til að óttast
þetta eftir þær framfarir í lluglist, sem orðnar eru. Seinna
var sótt um vatnsafl þetta til stóriðju, en ríkið vildi ekki
láta það af liendi. Loks ætlaði ríkið sjálft að hagnýta allið
til að sjá landinu fyrir rafmagni, og voru settar saman
margar fyrirætlanir um það. Meðan á þessum óendanlegu