Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1918, Blaðsíða 10

52
TÍMARIT V. F. í. 1918
IV.
Hvað cr til varna?
Er nú til nokkurs að ætla sér að afstýra eða að
minsta kosti að draga úr þessum liættum, er ég
nefndi: slettunum, fjölnefnunum og langmælunum?
Margir munu verða lil að segja, að þess þuríi ekki;
þetta sé ekki annað en það sem komi fyrir ílest
mál, og muni lagast af sjálfu sér. íslenskan sé svo
þróttmikið mál, að hún muni reisa liöfuðið úr þess-
um brotsjóum hnarreistari en nokkru sinni áður.
Eg efast ekki um að þetta er satt að miklu leyti.
Tíminn mun melta óhroðann hurt. Af samnefnunum
veiða loks einhver ofan á, Iangmælin hnoðast saman,
aðkomuorðin hverfa eða fá á sig þjóðlegan blæ. En
til þess þarf óratíma, og varla fer svo, að óþverrinn
láti ekki einhverjar dreggjar eftir sig til vanþrifa.
Við megum ekki skáka í því skjólinu, að heppileg-
ustu orðin verði jafnan ofan á. Tilviljunin ræður
þar meiru en val vitmannanna ef alt er látið reka
á reiðanum. Og svo er þess að gæta, hvílika óra-
fyrirliöfn jiað niundi kosta, andans raunir og of
fjár. Því ekki að sjá að sér í tíma, og gjöra nú
þegar það sem hægt er til að spara jijóðinni það
stril og þá þroskatöf, sem af því hlyti að leiða? Pví
ekki að leggjast af fremsta inegni á eitt ineð eðlis-
vörnum tungunnar, ílýla áhrifum þeirra og spara
lienni þannig tíma og vaxtarorku? Fyrst við vitum,
að iangmælin eiga fjuir höndum að styttast, því þá
ekki að slytta Jiau strax? Fyrst við vitum að of-
vöxturinn á einslökum sviðum á fyrir höndum að
sáldast og jafnast, því þá ekki að hefta liann og
jafna sem fyrst? Fyrst við vilum að sletturnar
óheíluðu og úlfgráu, sem hugsunarleysingjarnir gleypa
við, eiga fyrir höndum að hverfa eða öðlast jijóðblæ
og borgararétt, því þá ekki að gjöra þær landrækar
þegar í stað meðan þær eru nýir gestir — eða þá
að dubba þær upp í íslenskan búning, ef fengur
þykir í, og vísa þeim heiðarlega til sætis? Málið er
mannlegt starf, og um það gildir því liið sama og
um hver önnur mannleg störf; gjört er gjört og ort
er ort. Orðinn hlutur verður ekki aftur tekinn. Að
því leyti er mannsviljinn máttvana gagnvart málinu.
hann getur ekki umskapað fortíðina. En liann ekki
einungis getur ha/t heldur á að ha/a áhrif á framlíð
tungunnar. Hver diríist að neita jjví, að liver ein-
staklingur getur á margan liátt auðgað og fegrað
málfar sitt með jjví að semja Jiað að fögrustu fyrir-
myndum í fortíð og samtið? Og hver diríist að neita
því, að hver einstaklingur getur jafnt vitandi sem
óvitandi haft áhrif á málsmekk og málfar annara
manna? Og fyrst nú dæmin þess eru deginum ljós-
ari, hversu miklu einstakir menn fá áorkað í þá átt,
hversu miklu meira má þá ekki vænta af heilum
hóp manna, eða félaga, sem taka höndum saman
og beita sér af vilja og mætti lil jjeirra hlula? Hvergi
er ef til vill meiri munur að mannsliðinu en einmitt
á jjessu sviði. Aðalörðugleikinn á málbótum er sem
sé ekki svo mjög í því fólginn að finna heppileg
lieiti, heldur í hinu að gjöra jjau að gjaldeyri, kom
þeim í tísku út á meðal almennings. Ég játa að
vísu að félagssamtök í þessa átt liafa löngum orðið
til lílilla nota — vegna þess, að því háværari sem
þesskonar umbóla-tilraunir eru, þvi æstari mótþróa
vekja þær. Því er nú einu sinni — og til allrar
hamingju — þannig varið, að málið er flestum allra
liluta viðkvæmast, jafnvel viðkvæmara en trúhrögð
og stjórnmál. Það er eins og verið sé að fara ómild-
um liöndum um lijartarætur manna, þegar farið er
að hrófla við málinu. En hræðslan við jjá lillinningu
má ekki aftra neinum frá að Iagfæra það sem lag-
færa þarf og skapa þar sem skapa þar/. En það
ætti liver maður og hvert félag, sem að málbótum
vill vinna, að varast að liafa hátt um sig. Opinbert
þjark um slíka hluti er aldrei nema til ills eins.
Listamaðurinn leilar ekki til almenningsálilsins um
það, hvernig hann á að liaga listaverki sínu. Það
kemur og dæmir eftir á.
»Hvað er þá liægt að gjöra?« munu menn spyrja.
Sublata causa tollitur c//ectus, þ. e. upprættu orsök-
ina, jjá verður ekkert úr afleiðingunni. Þessu ráði
Rómverja má beita við fjölnefnaglundroðann og lang-
mælin. Slettunum ætla ég jjjóðernistilfinningunni,
bókmenlunum og skólunum að vinna bug á.
Orsakirnar til samselninga-fargansins — langmæl-
anna — er ekki einungis smekkleysi og rökskortur.
Ef svo væri, mundi jjví varla viðbjargandi. Af þeim
orsökum stafa vitanlega hagvirki eins og trésmíðaverk-
smiðja og efnatilbúningsverlcsmiðja — þar sein verkn-
aðarhugmyndin er þrístöguð í sama orðinu (í stað
trésmiðja og efnasmiðja)}j Aðalorsökin er röng skoðun
á myndun orða, sem virðisl hafa náð heljarlökum á
liugum manna. En liana ælti að vera hægt að upp-
ræta. Hún er sú, að orðin eigi að segja sem mesl —
svo trú’ ég menn orði jjað. Þau eigi að fela í sér
lýsingu eða skilgreining á hlutnum. Þvi inarki verður
aldrei náð; það verður aldrei nema kák Jjó inaður
sé að berjast við að láta þau gjöra það. Hlutir og
hugmyndir eru margbrotnari en svo. Það er vaninn,
sem gefur orðinu innihald silt. Það eru hugfylgjurnar
sem við það hnýlast í vitund manna, sem gefur því
líf og liti, en alls ekki frummerking þess. Það sýnir
1) Orðið ae/'/rsmiðja er vandræða-gripur, sem ætti að
liverfa úr málinu sein fyrst. Og svo vitl vel til, að ekki
þarf annað en afhöfða það. Smiðja er lilvalið orð um
»fabrik«, svarar alveg til þess; smiður er nákvæmlega jafn-
víðtækt og fabcr á latinu. Heitið verður að vera stutt, af
því að þess gjörist þörf í fjölda samsetninga. Þess vegna
er iðjuver óhæft. Við eigum betri smíðum að venjast af
höfundi þess.