Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1918, Blaðsíða 13

T í M A R I T V. F. í. 19 18
oo
yngjast upp eingöngu af innlendum efniviði, getur
naumast hjá þvi farið, að það verði eintrjáningslegt
og þunglamalegt með tímanum. Á það bendir saga
málanna. Pó að yngilindir þess séu miklar og marg-
breylilegar geta þær samt reynst ónógar í mörgu
falli og runnið til þurðar, ef því bætast engin aðföng
utan að. Og bitt er líka vert að athuga, að heims-
menningin hnígur nú æ meir og meir í sömu átlina,
síðan samgöngur greiddust og símar tengja eyra við
eyra og bönd við bönd svo að segja hvervetna á
bygðu bóli. Þjóðunum blýtur því að verða lölu-
verður hagur að því að eignast að nokkru leyti
sameiginlegan heitaforða á megintœkjum og megin-
hugtökum þessarar saineiginlegu heimsmenningar.
Fað mundi á engan hátt hefta sérþroska hverrar
einstakrar tungu. Fví verður ekki neitað, að þeir
menn, er þessu halda fram, hafa mikið lil síns máls.
Alþjóðleg (internalional) lögheiti í listum og vísindum
gæti því komið til mála að taka upp innan vissra
takmarka, — en að eins alþjóðleg, og þá helst valin
í samráði af vísindamönnum hve.rrar greinar. Annars
skal ég ekki fara nánara út í þetta efni að sinni.
Fað verður ekki rakið til nokkurrar hlítar nema í
löngu máli. Mér fyrir mitt leyti finst islenskan vel
á vegi stödd í bráðina, þó að hún búi ein að sfnu
að mestu leyti. Til erlendra orða ættu menn því
ekki að grípa fyr en á síðustu forvöðum. Heiti verð-
um við að fá — heitaleysið er hæltulegast — og
það er betra að þau séu af þeim toga spunnin, ef
þau eru stutt, liljómþýð og smellin, heldur en að
bjargast við tólfálnalangar og tíræðar samselningar.
En jöst regla ælti það að vera, ef leitað er til erlendra
heita, að móta þau fyrst í íslenskt mót, gefa þeim
islenska áherslu, islenskan hljóm og íslenska beyg-
ingu.
Ef orðin eru löng, fer einalt vel á því að stytla
þau, taka að eins upp meginsamslöfur þeirra, lagaðar
eftir íslensku tungutaki. Fetta hafa íslendingar oft
gjört, og geíist vel: biskup, fill, fón (hvk., = sym-
phonium, Jón Arason), fónn (J. Ólafsson), berkill
(G. Björnson), dóni, bíll o. fl.
Svipaðs eðlis eru svonefndar alþýðuskýringar, að
svo miklu leyti sem það er látið sitja í fyrirrúmi að
samþýða orðin innlendum hljómi og tengja þau inn-
lendum sifjaböndum: syndaflóð, fiðrildi, stígvél, hrókur
(í tafli, sbr. fuglsheitið). En ekki vil ég ráða neinum
orðasmið til að stæla þær.
Aftur á móti er vert að vekja athygli á þeirri leið,
að taka upp handhæg orð úr nánustu frændmálun-
um (gotnesku, færéysku, hjaltnesku, norsku, sænsku
f og dönsku), það er að segja orð, sem verið hafa
sann-norrœn og týnst hafa af einhverjum orsökum
í íslensku, og taka þau þá vitanlega upp í þeirri
mynd, sem þau mundu hafa haft, ef þau hefðu verið
til í íslensku frá fornu fari, en alls ekki í nútíðar-
mynd þeirra. En varla mun slikra orða þörf nema
með breyltri merkingu, því að íslenskan á vafalaust
til í fórum sínum heiti á öllum frumnorrænum hug-
tökum. Fegar ég var að hugsa um, hvað gerikti ætti
að lieila á íslerslui, datt mér t. d. i hug gotneska
orðið faþa (girðing); það orð mætti taka upp í
merkingunni »rammi«, eða »gerikti«. IJað mundi á
ísl. heita föð (111. faðir, skylt faðmur). — Þetta er í
rauninni sama leiðin og sú, sem ég benti á áðan í
greininni um nýgjörvinga (stæling á rólorðum og
stofnorðum).
Ef til vill hefur það verið tilætlunin, að ég beindi
máli mínu sérstaklega að iðnheitum. En það bef ég
ekki gjört, af þeirri einföldu ástæðu, að þau lúta
sömu lögum og önnur orð. Við niegum ekki gjöra þá
feikna-kröfu til málsins og mannlegs minnis, að hvert
svið sé sér um heiti. Best að sem ftest orð séu sam-
eign allra, er málið mœla, en hafi að eins sérstakar
merkingar á sérstökum sviðum. Hitt skal ég fúslega
kannast við, að festuleysi nútíðarmálsins hlýtur að
vera meinlegast á vísinda- og iðnsviðunum. Þar þarf
því helst skjótra aðgjörða við. En þar er líka líknin
sú, að þar er hægasl að koma á samræmi með sam-
tökum — enn sem komið er að minsta kosli —
vegna félagsskapar, mannfæðar og mannvals.
Eg býst nú við, að það hafi fremur litinn árangur
að vera að reyna að kenna mönnum reglur um orða-
smíð. Aðalvarnarráð mitt gegn festulc.ysinu, sem við
okkur horfir, er því það, að fá mönnum í hendur
handhæga orðabók, er hafi að geyma þau heili, sein
æskilegt þykir að nái festu í málinu, en ekki önnur,
og þar sem þýðingarnar séu merktar eftir þeiin svið-
um, sem þær eiga við.
En þeirri bók lil undirbúnings þyrfti að seinja sér-
stakar orðaskrár yfir hin einstöku svið, og forgöng-
una í því efni ættu hin ýmsu félög að taka að sér,
hvert á sínu sviði. Það sem þá þyrfti að gjöra er
að safna því saman, sem til er i málinu, velja því
nœst úr þvi og skapa í skörðin, ef þarf. Til þess hugsa
ég mér þá leið besta, að hverl félag skipi nefnd
rnanna í þessum tilgangi. Nefndirnar gangasl fyrir
þvi, í samvinnu og hver á sínu sviði að útvega
sundurliðaðar strikmyndir af helslu virkja-tegundum
(húsum, skipum, brúm o. s. frv.), lólum og amboð-
um, söinuleiðis nafnaskrár yfir þau heiti, sem nú er
helst bjargast við, margfalda síðan þær myndir og
skrár á sem ódýrastan hátt og senda þær víðsvegar
út um kauplún og sveitir lil valinna manna, bæði
lærðra (í þeim greinum) og leikra, með tilmælum
um, að þeir skrifi á myndirnar og auki við á
skrárnar þeim heitum og orðtökum, er þeir þekkja.
Strikmyndirnar eru nauðsynlegar af því, að orða-