Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1918, Blaðsíða 5

T í M A R I 'I' V. F. í. 19 18
47
þeirra innbyrðis. Það eru táknin, sem draga fram í
dagsbirtuna og gjöra öðrum mönnum skiljanlegar,
að svo miklu leyti sem unt er, hinar margbreytilegu
myndir, sem í liugarheiminum vaka. Það eru aðal-
boðberarnir frá sál til sálar og kyni til kyns. Sann-
kallað kvikmyndasafn, er dregur í sig öld eftir öld
alt það, er mótar menningu þjóðarinnar, livern and-
blæ, er vekur ölduúf í hugum sona hennar og dætra,
livern skugga, er bregður á svip hennar, hvert bros
og bvern bjarma, sem brugðið hefur á andlit hennar.
Málfæri hverrar kynslóðar er sannasti menningar-
spegill hennar. Þess vegna er líka málsaga þjóðar-
innar jafnframt menningarsaga hennar.
II.
Yngilindir orðaforðans.
Tvenn andstæð öíl togast sí og æ á um málið:
ihald og framsókn; annarsvegar ræktin við erfðamál
feðranna með aflstöð sína í bókmentunum, hinsvegar
vöxtur liugsunarinnar og rás viðburðanna.
Hvorugt þessara afla má fá algjörða ylirhönd;
það mundi leiða til kyrstöðu og dauða eða til taum-
lauss gönuskeiðs, er svifta mundi í sundur menn-
ingarböndunum milli kynslóðanna og gjöra þær að
reköldum á reynslunnar sæ.
Nýbreytnin á sér stað á öllum sviðum málsins:
í hljóðfræði þess, málfræði og orðaforða.
Að eins um síðasttöldu breytingarnar vildi ég
mega fara fáum orðum, til undirbúnings meginefni
erindis mins.
Eg skal þó ekki fara neitt út í þá sálma hér að
rekja orsakirnar til þess að gömul orð hverfa, heldur
líta sfuttlega á hitt, hvernig málið auðgast að nýjum
orðum.
Það verður á þrennan hátt: Orð slœðast inn úr
öðrum málum, merkingar breijtast og nýgjörvingar
koma upp.
Aðkomuorð.
Hver þjóð hefur meiri eða minni viðskifti við
aðrar þjóðir. Því örari sem þau viðskifti eru og því
andlega ósjálfstæðari sem þjóðin er, því örara er
aðslreymið úr erlendum tungum. Mest ber á að-
streyminu, þegar nýir og öflugir menningarslraumar
skella inn yfir þjóðlífið. Einna blönduðust allra mála
álfunnar er enskan; yfir hana liafa ílóðöldur þriggja
höfuðtungna fallið: Keltneska, norræna og franska.
í islenzku er meira af aðkomuorðum en flesta grunar,
og þó er hún tiltölulega hreint mál. Við klæðumst
t. d. varla því fati, að heiti þess sé ekki af erlendum
uppruna. Frá síðustu öldum heiðninnar, er norrænar
þjóðir ráku verzlun og víking víðsvegar suður og
vestur um lönd, stafar fjöldi lánsorða: sekkur, serkur,
sykur, vin, ketill, bikar, stofa, klœði, bátur, grjúpán
o. s. frv. Jafnvel afleiðsluendingu, sem nú er orðin
allra endinga frjósömust í málinu, liefur norrænan
sótt til latinunnar snemma á öldum, sem sé end-
inguna -ari (lat. -arius); hún var í fyrstu tengd
nafnorðum (dóm-ari), en síðar var liún notuð til að
mynda nomina actoris af sögnum. — Með kristninni,
og latnesku menningunni, sem hún leiddi við hönd
sér, skella yfir tunguna heilar haföldur erlendra orða,
einkum úr lalinu og grísku: kirkja, biskup, prestur,
messa, skrín; skóli, skrifa, penni, blek, bréf, kver o. s.
frv. Því næst koma rómönsk orð og þýsk með
riddaraaldar-menningunni: kurteisi, hœverskur o. fi.,
og loks hollensk, lágþýsk og dönsk, sem mönnum
hafa þótt lielst til mikil brögð að og óþarft er að
greina. Jafnvel IvínVerjar, Persar, Arabar, Malayar,
Rauðskinnar og Eskimóar hafa goldið okkur orða-
gjöld: te, fill, ka/fi, sagó, tóbak, skrœlingi. Það ber
og eigi allsjaldan við, að sama orðið er til í málinu
bæði í innlendum og erlendum ham: garður — kurt,
að hrifa — að skrifa, liryggur — kross o. 11. — Að
ætla sér að fara að vísa öllum þessum geslum á
dyr, eins og sumir hafa látið sér til hugar koma,
væri að særa íslenskuna því holundarsári og merg-
undar, er hún biði aldrei bætur. Vér megum þvert
á móli vera þakklátir fjrir fenginn; vér liöfum
markað hann voru þjóðmarki og getum þvi setið
sælir að eigninni.
Þýðingrabrigði (óðhvörf).')
Það þarf ekki langan samanburð á fornu máli og
nýju til að sjá, að allur þorri orða breytir merkingu,
þ. e. þau tengjast öðrum hugmyndum en áður, og
þá helst hugmjmdum, sem standa í nánu sambandi
1) Pess væri óskandi að vér ættum betra orð en »þýð-
ing« eða »merking«, til að tákna efni orðanna. IBæði eru
óhæg til samsetninga fyrir lengdar sakir og bera alt of
sterkan starfsblæ. Fara auk þess illa í löglieita-sveit mál-
fræðinnar. Heppilegt væri að það héiti rímaöi við hljóð.
Orðin hafa hljóð og — ód:’ Gæti þessi lillaga ekki bætt úr
skák? Sbr. óður = vit (»de sjæleevner, der udmærke men-
nesket fremfor dyret«, Konráð Gíslason: Efterl. Skr. 1, 1871,
»önd gaf Oðinn, óð gaf Hænir«. Sbr. Io. óðuv = frávita).
Til þessa þarf því ekki annað en að þoka fornu merkingu
orðsins um litið set. Sérmerkingin »skáldskapur« er hvort
eð er á förum, bæði reikul og óþörf; nóg heiti til um þau
efni. Og þótt hún liéldist, þá er ekki þar fyrir nein ástæða
til að meina orðinu óður að færa út kvíarnar á þennan
hátt. Af þvi stafar enginn glundroði. Sviðin eru glögglega
greind. Og hvað gerði það þá til, þó að einhver álpaðist
til að misskilja það i svip? Ilann mundi bráðlega reka
nefið í vegginn — og átta sig.
Ef þessi tillaga væri tekin til greina, mundum vér eign-
ast fallegar og bandhægar samsetningar í stað langlokanna
»þýðingarbreytingar«, »þýðingafræði« o. s. frv., sem sé
orðin óðlwörf (óðbrigði, óðblœr) og óðfra’ði (semasiologi),
er vegur snyrtilega salt við stöllu sína hljóð/rœði (sbr.
lydlœrc og tydlcerc á dönsku).