Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1918, Blaðsíða 11

T í M A R I T V. F. í. 19 18
53
saga allra tungna, eins og ég hef bent til áður. I5au
orð, sem við komumst fyrir upplökin að, sýna að
frá upphaíi vega eru hlulirnir nefndir eftir einhverju
einslöku einkenni þeirra, sem engan veginn þarf að
vera neitt höfuð-einkenni. Vitanlega er hnittnast að
svo sé. En það hefur alls enga þýðingu, þegar til
lengdar lætur. í fyrstu eru því öll heiti meira og
minna ófullkomin, eiginlega fremur einhliða einkunnir
en heiti, og kippa hlutnum fram í vitundina að eins
með tilliti til þessa sérstaka einkennis, sem þau eru
miðuð við. En smátl og smált kemst á fullur jöfn-
uður milli hlutar og heitis, einmitt við það að frum-
merkingin fyrnist, vakir ekki skýrt fyrir manni, nema
þá við nánari umhugsun. Enginn hugsar út í það,
þegar hann nefnir orðið fljót, að hann tilgreinir að
eins eina einkunn þess, það að það rennur. Og orðið
elfr, sem þýðir upphaílega hvilur, vekur alveg eins
skýra mynd í huga viðmælandans. Að frummerk-
ingin fyrnist er skilyrðið fyrir fullkomnun orðsins og
frekari framþróun. t*að er engum vorkunn að sjá,
sem vill hugsa út í það, að orð eins og sól, sœr, jól,
uatn, hundur, heslur, þar sem frummerkingin er alveg
gleymd, eru bestu heitin. Fau bregða fram í huga
manns óðara bili lieildarmynd af lilutnum, án þess
að beina athyglinni að sérstöku einkenni hans. Á
þessu megum vér aldrei missa sjónir. Fessi orð get-
um við því miður ekki lekið okkur til fyririnyndar
við nýyrðasmíðar, nema þá með þvi að setja saman
einhver hljóð af handahófi og gjöra úr þeim stull
orð, i samræmi við hljóðeðli og beygingareðli máls-
ins, likt og sagt er að orðið gas sé til orðið. En
þetta er viðsjál leið og ekki öðrum en smekkmönn-
um hent; auk þess er sá hængur á, að þeim orðum
er örðugt að koma á framfæri við almenning, af því
að þau vantar sifjabönd í málinu.
Annað getum við aftur á móti gjört til þess að
hagnýta okkur þessa staðreynd, að elstu orðin, með
gleymdri frummerkingu og slytl og fáguð af tímans
þjóðhögu þjöl, eru yfirleitt best. Við eigum að halda
dauðahaldi í öll slílc fornyrði, taka þau upp i nýrri
merkingu jafnótt og þau úreldast, yngja þau upp í
tímans anda. Við eigum að hafa fornöldina fyrir við-
lagasjóð, eins og Frakkar latínuna. Þetta á að vera
okkar aðal-úrrœdi, þegar okkur vanhagar um nijjar
hugmyndir: Að endurvekja hið gamla í nýjum anda
og krafti. Skáldamálið forna úir og grúir af úreltum
orðum. Út í þá móa eigum við að senda málfróða
menn með tínuker sín, og hlása síðan nýjum lífs-
anda í nasir þessara fornu líkja. Eitt besta nýyrðið,
sem ég hef heyrt nýlega, er ókótnir (sr. M. Helgason)
um ofna, sem hafa verið nefndir »sibrennarar«, en
það orð er rangmyndað.
Ekki ætla ég mér þá du), að fara að setja reglur
um orðasnn'ðar. Til þess skortir mig bæði lærdóm
og listgáfu. Mér er líka markað þröngt svið að sinni.
Það er því að eins til málamynda að ég drep hér
stuttlega á helstu leiðirnar, sem tiltækilegt er að fara,
þegar mann vanhagar um heiti á nýjum hugmynd-
um, hvort heldur nöfn, einkunnir eða sagnir. I;’yrir-
myndanna er að leita í málinu sjálfu. Það sýnir oss
þær brautir, sem oss ber að ganga. í því skj'ni henti
ég hér að framan á helstu yngilindir orðaforðans.
Orðasmiðurinn verður að þekkja helstu eðlislög máls-
ins, líkl og skáldið braglislina, og yfir höfuð hver
listamaður lög þeirrar listar, sem hann stundar, og
einkum verður liann að hafa drukkið í sig næman
smekk úr fegurstu fyrirmyndar-ritum í málprýði.
Hann verður með öðrum orðum að hafa jafnan hlið-
sjón af hinni almennu máleðlisfræði, er ég leyfi mér
að nefna á íslensku málspeki jsemanti([ue, linguisticj
til aðgreiningar frá málfræði (grammatik; fúologi), en
láta þó umfram alt fegiirðartitfinningu sína og hagsýni
hafa aðal-laumhaldið. Það stoðar ekki að standa
skjálfandi á beinunum frammi fyrir hálfvegis eða
alvegis úreltri málvenju og þora ekki af einskærri
lotningu fyrir forneskjunni að víkja við merkingu
fornra orða, hversu sem hagsýnin krefst. Á þeirri
hræðslu her alt of mikið hjá okkur. Mér leikur
grunur á, að hún stafi af rangri skoðun á eðlisfari
tungumála yfirleitt, þeirri hinni sömu, er ég vék að
í upphaíi máls iníns. Annars á ég bágt með að skilja
að mönnum skuli þykja hetra að taka upp ótil-
höggna klumpa, og láta gamlar perlur, sem orðnar
eru hnöttótlar í tímans hönd, renna sér úr greipum
niður í fyrnskunnar eða gleymskunnar glæ, lieldur
en að þræða þær á nýjar festar, flytja þær yfir á
nýlt svið eða gefa þeim önnur blæbrigði, ef þörf
gjörist. Ósjálfrátt gjörast slíkar breytingar því nær
daglega á fjölda orða. Hversu miklu fremur mætti
þá ekki gjöra þær vísvilandi í ákveðnum tilgangi á
sjaldgæfum orðum, þegar hagsýnin býður?
Fyrsl er auðvitað að fullvissa sig um það, eftir því
sem föng eru á, að nýmælis sé þörf. Því næst er að
gjöra sér glögga grein fyrir einkennum hlutarins, efni,
lögun og tilgangi, til þess að koma sér niður á, eftir
hverju þeirra lielst ætti að skfra hann. Það má að
eins vera eilt og hnittilega valið, því að þeim mun
hægra er að koma lieitinu á framfæri. Af sömu á-
stæðu verður lieitið líka helst að eiga sér frændlið í
málinu, er táknar skyldar hugmyndir; og þá er líka
liægra að festa það í minni, því að hugbönd (associ-
ationesj og htutföll (analogiae) orðanna við önnur orð
eru þær meginviðjur, sem geyma orðamergð málslns
samfjötraða í hugum vorum.
Til að velja heiti eru þessar leiðir helstar:
1. Að vikja við merkingu orða, sem til eru í mál-
inu, rýmka hana eða þrengja eftir atvikum, í sam-
ræmi við það, sem áður er sagt um flokkahvörf,
samhvörf og líkingar.
Dæmi: »Gerikti«, sem trésmiðunum okkar þykir