Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.02.1925, Blaðsíða 7

T í M A R I T V. F. I. 1925.
3
pundarann er aðeins sagt. „það er lögpundari er átta
fjórðungar eru í vætt, en 20 merkur skulu í fjórð-
ungi vera“. Hjer er ekkert um það talað, hvar sje
þann lögþunga að finna, sem vættir, fjórðungar og
merkur skuli miðast við. Líklegast er, að þeir í þessu
efni hafi ætlað að byggja á útlendum þyngdarmálum,
en þó hafa þeir fundið til þess, að eitthvað var þetta
óvíst alt saman, því að þeir mæla svo fyrir á öðrum
stað: „Gull og silfur skal vega að metum biskups,
eða þeim öðrum er þar sje jöfn við“. þegar um jafn-
dýrmæta hluti var að ræða sem gull og silfur, þá
var ekki öðrum metum treystandi en biskupanna.
Menn treystu því að biskuparnir hefðu ekki röng
met, en það vantar vísbendingu um það, hvar þeir
hafi átt að fá rjett met, eða hvernig þeir ættu að
varðveita sín met, svo að þau breyttu eigi þunga
sínum. Orðalagið „að metum biskups“ gefur átyllu
til að ætla, að ákvæði þetta sje frá þeim tíma er
biskupsstóll var einn á landinu; þó getur það verið
yngra.
þau lagaákvæði, sem hjer á undan hefir verið get-
ið um, eru sögð frá því um 1200 eða fyr.
Næst koma fyrir lagagreinar uni mæli og vog í
Jónsbók (um 1280). Af þessum ákvæðum skal jeg
aðeins nefna, að þar er sagt, að það sje fjórðungur
(rúmmál), „er geri á vog 20 merkur rúgar og hrista
tvisvar í keraldi og draga trje yfir“. Með þessu
ákvæði er komið á sambandi milli rúmmáls og þyngd-
armáls. í metramálinu er, svo sem kunnugt er, gert
hið sama, munurinn samt sá, að þar er ákveðið rúm-
mál af vatni (rúmdesimetri) 1 kg. að þyngd, en á ís-
landi var miðað við rúmmál af rúg. Auðvitað stendur
þetta í nánu sambandi við verslun með kornvöru.
Rúg mátti bæði mæla og vega, er hann var seldur.
í Jónsbók eru og nánari ákvæði um reislur og pund-
ara, en áður voru.
Ilákon konungur háleggur ljet sjer ant um, að
mælir og vog væri í góðu lagi. í rjettarbót hans við
Jónsbók stendur: „Einar vogir og mælikeröld ein
viljum vjer að gangi um alt landið, og bjóðum vjer,
að hver sýslumaður í sinni sýslu sjái þar eftir“. Og
eftir rjettarbótinni frá 1314 verður það talinn þjófn-
aður „ef menn verða sannprófaðir að því að stika
rangt viljandi með rjettum stikum eður vega rangt
með rjettum vogum eður mæla órjettilega með rjett-
um mælikeröldum og verður það eyris skaði eður
meiri“. þar er og þetta merkilega ákvæði: „Björg-
vinar askui' mótmarkaður skal ganga til hunangs og
lýsis eður sá, sem sýslumaður lætur þar eftir gera“.
Mótmarkaður mun vera sama sem löggiltur, og þá
er hjer í fyrsta sinn talað um löggilt mælikeröld
hjer á landi. Sennilega hefir stærð asksins einnig
breytst með þessu.
Hjer eftir kemur langt tímabil þar sem lítið þekk-
ist um brevtingar á mæli og vog. Vaðmálaiðnaðinum
fer að vísu hnignandi, en samt gengur svo mikið af
vaðmálum í verslun, að nauðsynlegt er að hafa
rjetta alin. Hinsvegai' fer verslun með fisk vaxandi,
og fer svo að fiskurinn verður aðalútflutningsvaran.
Framan af var fiskur seldur eftir gildingu (og
tölu) ; það er að segja aðeins þeir fiskar voru seldir,
er gildir voru taldir og fiskarnir síðan taldir. Fyrst
var fiskur talinn gildur, ef hann var alin í eyxarþær-
um, en síðar var hann veginn, ef menn komu sjer
ekki saman um gildinguna; átti vogin þá að skera
úr. Venjulega voru taldir 40 fiskar í vætt en stund-
um 120 fiskar = S'/ó vætt, það verða 34 fiskar í
vætt.
Kornmatur og fleiri nauðsynjar, sem landsmenn
þurftu að kaupa voru enn sem fyr mældar í keröld-
um eða tunnum. það þurfti þess vegna að gera meiri
kröfur til mælis og vogar en áður. Nú fóru og aðrar
þjóðir að versla hjer, bæði Englendingar og þjóð-
vei'jar (Hansakaupmenn), og auðsæ hættan á því,
að þeir vildu mæla með mæliáhöldum er þeir voru
vanir að nota í sínu eigin landi, en eigi með íslensk-
um mælitækjum.
Landsmenn hafa auðvitað eigi viljað, að á sig væri
hallað með röngum mæli og vog, að minsta kosti má
ráða það af þeim gögnum sem nú eru til; en margt
af því tæi er líklega glatað.
í hinum alkunna Píningsdómi frá 1. júlí 1490 er
getið „um engelska menn, að þeir skyldu mega
sigla með frí í Island með rjettan kaupskap og' fals-
lausan, svo og eigi síður um þýska menn þá. sem
konungsins brjef hafa fyrir sjer og með rjettan kaup-
skap vilja fara með svoddan tunnumál, áttunga
kvartjel og' stikur, sem að fornu hefir verið hjer í
landið“, o. s. frv. Iljer er eitt af aðalskilyrðunum
fyrir verslunarleyfinu, að mæling sje sem að fornu,
það er að segja íslenskur mælir.
Aðeins tíu árum síðar varð að ítreka þetta (í dómi
um sekkjagjöld 1. júlí 1500) : „Dæmdum vjer í sama
dómi, að engelskir skyldu færa í landið rjett tunnu-
mál og alla aðra rjetta mæling“. Bæði í þessum dómi
og Píningsdómi eru það sjerstaklega tunnumálin
sem menn óttast.
27 árum síðar (1527), voru samningar gerðir milli
Hamborgarríkis og enskra kaupmanna af einni hálfu
og Alþingis af annari hálfu, og þar játuðu kaupmenn
að „hafa íslenskan pundara rjettan, og svo íslenska
stiku þá sem þingmælt væri; hjer með skyldum vjer
hafa rjettan mæli, þrjátigi marka áttung, tvö hundr-
uð marka tunnu“. Hjer er talað um stiku þá sém
þingmælt væri. Orðalag þetta er nokkuð óljóst fyrir
oss nú. En það liggur næst að álykta, að annaðhvort
hafi þá á þingvöllum verið einhver lögkvarði, sem
landsmenn hafi átt að fara eftir við álnamál, og þá
sennilega verið markaður á kirkjuvegginn eins og
hinn tvítugi kvarði um ái'ið 1200, og áður hefir ver-