Tímarit Verkfræðingafélags Íslands


Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 20.12.1946, Blaðsíða 15

Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 20.12.1946, Blaðsíða 15
TÍMARIT V.F.l. 1946 45 Verður móbergið hagnýtt? Fyrirlestur fluttur á fundi í V. F. I. þann 22. nóvember 1946 af próf. Trausta Einarssyni. Tilraunir með bræðslu á basalti hafa verið gerðar sums staðar erlendis í því augnamiði að steypa úr því reglulega lagaða steina, er nota mætti annað hvort við gatnagerð eða byggingar ýmiss konar. Hvort þetta hefur gefið góða raun er mér lítt kunnugt, hitt er víst, að þessi aðferð hefur ekki rutt sér til rúms neitt að ráði. Eigi að síður er vert að athuga það, að Islendingar hafa alveg sérstaka aðstöðu í þessu efni, sem gæti orðið þess valdandi, að aðferð þessi yrði hagkvæm hér, þótt svo reyndist eigi annars staðar. Hér er ekki átt við það, að ótæmandi basaltnáma er hér til staðins, heldur hitt, að basaltið er hér til í sérstöku ástandi, sem er mjög sjaldgæft annars staðar, og það þótt leitað sé um allan hnöttinn. Þetta basalt- afbrigði, er svo mætti nefna, er móbergið. Móbergið myndar hér heil f jöll og f jallgarða og eru birgðirnar því ótæmandi. Frá Reykjavík má sækja það í Vífils- fell, Hengil eða umhverfi Kleifarvatns, á Húsavík er það mjög hreint í útjaðri kauptúnsins, og frá Kópa- skeri er stutt að sækja það í Snartarstaðanúp. Það sem einkennir móbergið er, að þar hefur hraunleðjan við kólnun orðið að gleri, í stað þess að venjulega verður hún að krystallasamsafni, en við bræðslu á efninu hefur þessi munur mikla þýðingu. Til bræðslu á 1 g af basalti þarf um 400 cal., ef miðað er við 0° C. Meðaleðlisvarminn á bilinu frá 0—1300° C er um 0,23, og fara þá til upphitunar að bræðslumarki, sem telja ber um 1300° C, 299 cal. Bræðsluvarminn er hár, 90—100 cal. Um gler, þar á meðal basaltgler, er það hins vegar að segja, að það hefur engan bræðsluvarma og ekkert ákveðið bræðslumark, heldur linast það smám saman með hækkandi hitastigi, eins og kunnugt er. Þannig mundu sparast 90—100 cal., ef móberg væri hitað upp í 1300° og þannig brætt í stað basalts. En þar við bætist að við mun lægra hitastig ætti glerið að vera orðið nógu lint til mótunar, ekki sízt ef því væri þrýst í mót. Við 900° C er viskositet basaltglers 103—104 c. g. s. og ætti það að vera nægi- lega þunnt þegar það er haft til samanburðar, að gler er blásið við miklu hærra viskositet, eða við 107 c. g. s. Væri glerið þá aðeins hitað upp í 900° C þyrfti til þess um 200 cal., og hefði þá orðið helmingssparn- aður á orku. Hér mætti enn bæta því við, að við ca. 200° C tekur gler í sig vatn undir hæfilegum þrýstingi og þynnist þá til muna. Þannig hefur móbergið bersýnilega mikla kosti fram yfir venjulegt basalt til bræðslu. Á hitt verður þó einnig að líta, að ýmislegt gæti komið til frádrátt- ar þegar til framkvæmda kæmi, ekki sízt að því er snertir kælinguna í mótunum. Hún er mjög verulegur þáttur í framleiðslu á nothæfum steinum. Skal í því sambandi bent á nokkur atriði. Við kælingu á hraunkvoðu fer krystallamyndunin aðallega fram á vissu hitabili. Ofan þessa bils helzt hraunið bráðið, en neðan þess tefur aukið viskositet mjög fyrir krystallamyndun og -vexti. Til þess að hraunið verði grófkrystallað þarf að halda því lengi ofarlega í nefndu hitabili. I miðju bilinu verður storknunin hröðust og þar fást margir, en smáir krystallar: steinninn verður fíngerður. Sé leðjan hraðkæld niður fyrir bilið, en síðan haldið á vissum hita, eða hafi hún jafnan verið neðan við bilið, þarf mjög langan tíma til krystöllunar. Sé hitastiginu ekki haldið við nógu lengi verður kvoðan að gleri. Sé vatn í hraunleðjunni auðveldar það krystallamyndun og gæti þá tiltölulega köld leðja krystallast með hjálp vatnsins. En sá hængur virðist vera á, að við krystöll- unina eykst gufuþrýstingurinn mjög og gæti orðið óviðráðanlegur. Þau atriði, sem hér voru talin, yrði að taka til greina við kælingu steins í móti, vegna þess að gerð hans er mjög þýðingarmikil. Glerhnullungur yrði sjálfsagt ekki nothæfur sem byggingarsteinn. Hins vegar sýnir grágrýtið, sem mikið hefur verið notað í Reykjavík, að gróft basalt, eins og það, getur verið endingarlítið. Megnið af íslenzka basaltinu er miklu fíngerðara en Reykjavíkur-grágrýtið, og hefur þá kosti fram yfir það að vera miklu harðara og endingarbetra sem slitlag. Þessi harka stafar líklega að talsverðu leyti af því, að þetta basalt er nokkuð glerkennt. Basaltið hefur hins vegar erft þá eiginleika glers- ins að vera stökkt. Loks er að geta gabbrósins sem mætti kalla mjög grófkrystallað basalt. Það er endingargott og ekki stökkt til skaða. Af þessum dæmum er ljóst, að gerð steinsins er mikilvægt atriði, en það er jafnframt ljóst að við

x

Tímarit Verkfræðingafélags Íslands

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tímarit Verkfræðingafélags Íslands
https://timarit.is/publication/860

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.