Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1951, Side 4

50
TlMARIT V.F.l. 1951
Eftir að fyrstu kvarteru ísöld lauk og landið hafði
klæðst gróðri að nýju, hófust hin stórkostlegustu elds-
umbrot. Þunnfljótandi basalthraunleðja rann fram í stríð-
um straumum og breiddist yfir allt láglendið, frá Kolla-
firði til Garðskaga, frá núverandi Faxaflóa til Gríms-
ness og Skeiða. Úr hraunlögunum varð á skömmum tíma
grágrýtisplata, sem t. d. við Reykjavík náði um 100 m
þykkt, og svipaðri þykkt um Grímsnesið. Um miðás
svæðisins, þ. e. hinn núverandi fjallgarð, er þó annað
að segja. Þar myndaðist víða yfir 100 m þykkt lag af gos-
móbergi og ofan á það lagðist grágrýtið, en viða mun
þynnra en til jaðra svæðisins. Yfirborð þessa nýja mó-
bergs hefur því sennilega verið nokkru hærra en hinn
forni rofflötur. En á hinn bóginn bendir þykkt móbergs-
ins til að undirgrunnur þess hafi jafnframt verið siginn
niður fyrir rofflötinn, það hafi myndazt í sigdældum.
Mér virðist þannig, að eldsumbrotin snemma á kvarter,
sem hér var getið, hafi hafizt með myndun sigdælda
um miðás svæðisins. Þessar sigdældir hafi svo fyllzt
af gosmóbergi, en yfir það og umliggjandi svæði breidd-
ust loks grágrýtishraunin. Eftir þessa goshrinu, snemma
á kvarterum tíma kom gosahlé, sem stóð allt fram und-
ir ísaldarlok. Þar með er að visu ekki sagt, að ekki
geti hafa komið eitt og eitt gos, en efnisframleiðslan
hefur þá verið svo óveruleg, að hennar gætir mjög lítið.
Með tilliti til jarðhitans er æskilegt að vita aldur
goshrinunnar i árum. Þar er ekki annað við að styðjast
en það, að kvarteri tíminn er áætlaður að vera Vz—1
milljón ár. 750 þús. ár sem aldur goshrinunnar ætti að
vera nægilega nákvæm tala við flesta yfirlitsreikninga,
sem jarðhitarannsóknir gefa tilefni til.
Kvarteri tíminn eftir goshrinuna er lengst af ekki að-
eins rólegur að þvi er snertir eldsumbrot. Svo til
allt svæðið er kyrrstætt i langan tíma. (Sbr. þó það
sem sagt verður um Grafningsfjöllin síðar.) Veðrun og
árgröftur vinna verk sitt. Það myndast grunnir en til-
tölulega breiðir dalir eins og Elliðaárvogur, Fossvogur,
Kópavogur, og „dalirnir” upp af þeim, svo og „Sogs-
dalurinn", og fer gröfturinn sumstaðar niður úr grá-
grýtinu, niður á tertiera undirgrunninn, eins og við Sog
og Elliðaárvog. Sumstaðar flettist grágrýtisþekjan ofan
af stórum svæðum, eins og í Grímsnesi og sumstaðar
um miðbik svæðisins máist hún nokkuð ofan af mó-
berginu. Jöklar ísaskeiðanna hafa hinsvegar ekki skafið
verulega ofan af landinu, enda vinna jöklar ekki mikið
á jafnsléttu landi.
Loks, þegar mjög er liðið á kvartertímann, gerast ný
tíðindi. Þá springur landið mjög kringum miðás svæðis-
ins. Það bútast niður í spildur og ræmur, sem svo er
spyrnt upp, en þó mjög mismikið, og þannig verður til
Reykjanesfjallgarðurinn. Mest verður lyftingin i Hengli,
sem er allt að 800 m hár, en hún fjarar út til beggja
hliða frá hinum nýja fjallgarði. Þannig var allt tíð-
indalaust að kalla við Reykjavik og allt upp að Lækjar-
botnum, og í Grímsnesinu má kalla Hestf jall yzta skækil
hins lyfta svæðis.
Eldsumbrot voru lítil samfara þessari byltingu, að
því er séð verður. Á stöku stað eru menjar móbergs-
gosa, sem eru af svipuðum aldri og lyftingarnar. En
sýnilegt efnismagn er alltaf sáralitið og breytir ekki
teljandi svip fjallgarðins. Hitt verður ekki um dæmt,
hvort veruleg innskot hafi þá myndazt. Toppur Vífils-
fells er myndaður við móbergsgos, sem varð rétt fyrir
lyftinguna. Móbergsspýja er vestan undir sama fjalli
og rann eftir lyftinguna, og nokkur móbergs-framleiðsla
varð kringum Hengil nokkru fyrir lyftingu hans. Verð-
ur þessa nánar getið síðar.
Fjallgarðurinn er mótaður af skörpum brotlinum og
eyðing landsins er sáralítil síðan raskið varð, sérstak-
lega í samanburði við heildareyðingu kvarteru mynd-
ananna. Af þessu verður það ráðið, að kvarteri tim-
inn er að mestu liðinn þegar lyftingarnar verða. Til
þess að nefna einhverja tölu, má áætla að lyftingin geti
vart verið eldri en 100 þús. ára, og þó sennilega yngri.
Jökull hefur hinsvegar gengið yfir brotsárin á fjallgarð-
inum og er því aldur hans meiri en 10—20 þúsund ár.
Gjáveggirnir við Þingvelli eru þó myndaðir löngu eftir
ísöld, en þeir eru í framhaldi af misgenginu um Jóru-
kleif. Misgengin eru þannig að nokkru leyti talsvert
misgömul.
Eftir ísöldina hefst loks sérstætt tímabil í sögu svæð-
isins. Þá gýs mikið basalthraunum, sem flæða yfir víð-
áttumikil svæði, en á hinn bóginn verða engin teljandi
missig, nema á Þingvöllum. Er þetta því eins og á hinu
mikla gostímabili snemma á kvartera tímanum. Er þessi
aðgreining fyrirbrigðanna mjög eftirtektarverð, annars
vegar mikil jarðlagaumturnun og f jallgarðsmyndanir án
verulegra eldsumbrota, hinsvegar mikil hraunflóð án telj-
andi hreyfinga jarðspildnanna. Ætti þessi munur að geta
leitt til nokkurs skilnings á orsökum þeirra atburða,
sem hér hafa gerzt. En út í þá sálma verður ekki far-
ið hér.
II.
HENGILSVÆÐEÐ.
Hér verður nú gefin nánari lýsing á jarðlögum og
jarðlagaraski á Hengilsvæðinu.
1 Ingólfsfjalli eru mótin milli kvarters og eldra bergs
í miðjum hlíðum og sjást sem skörp lárétt lína í giljum
allt í kringum fjallið. Við hæðarmælingu á þessum fleti
að vestanverðu, hef ég fengið 170 m yfir sjó. (Athug-
un gerð í áberandi gili fyrir miðju fjalli að vestan-
verðu).
Neðan við mótin er fjallið aðallega byggt úr móbergi,
mjög ummynduðu, en ofan á því og undir mótunum eru
sumstaðar ferskleg grágrýtislög.
Ummyndun móbergsins er mest áberandi í Silfurbergi,
sem er rani út úr S.V.-horni fjallsins. Þar er bergið
silfurgrátt vegna ummyndana. Það samanstendur þar að
miklu leyti af zeolítum og kalzíti, en við mikla um-
myndun breytist móbergið, þ. e. basaltglerið, gjam-
an í þessa krystalla.
Grágrýtið ofan á þessu móbergi er heflað af jöklum
og eru það fyrstu ummerki kvartersins. Isrákir stefna
til SA. Ofan á ísrákaða fletinum liggur þétt konglo-
merat, en siðan kemur ferskt óummyndað kvartert mó-
berg, tuff og breksía, með um 200 m þykkt, og loks er
þekja af grófu grágrýti. Það er víðast étið ofan af
á brúnum fjallsins, en hefur haldizt á pörtum i fjall-
inu. Yfirborð fjallsins hækkar að vestan í stöllum inn
til miðju, en það sýnir að minni háttar misgengi hafa
orðið í fjallinu sjálfu, og hæð þess, 550 m, gefur ekki
rétta hugmynd um þykkt þeirra laga, er sjást í hamra-
veggjunum. Þykkt grýgrýtisins verður ekki áætluð af
því.
Holufyllt tertíert basalt (hallandi basaltlög skorin af
láréttum roffleti) kemur fram við ölfusá og gægist fram
í holtum og klettum í 20—40 m hæð austur eftir Flóa,
allt að Þjórsá. Hér er um að ræða hinn tertíera rof-