Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1951, Qupperneq 10

56
TlMARIT V.F.l. 1951
Jarðhitinn.
A láglendinu við Hveragerði er jarðhitinn augljóslega
tengdur við basaltganga. Einnig í múlanum upp aí
Reykjakoti er hann tengdur við gang.
Við Hverakjálka má setja hitann í samband við mis-
sig, en þó má minnast þess, að móbergið þar kann að
vera tiltölulega ungt og það valda einhverju um. Hugs-
anlega er jarðhitinn kringum Tjarnahnúk eitthvað
tengdur eldsumbrotum þar. Að öðru leyti eru það mis-
gengislínurnar kringum Hengil sem jarðhitinn er tengd-
ur við. En eins og að ofan er sagt, er hann alls ekki tengd-
ur við hinar ungu eldgosalínur. Þetta má skýra þannig,
að gossprunga fyllist eðlilega af hrauni við gosið og
er ekki greið rás fyrir gufu neðan frá, en við misgengis-
sprtmgu eru miklar líkur til að víða komi fyrir rásir
sem gufa komist eftir til yfirborðs.
Hér skal nú getið athugana í Hveragerði er snerta
aldur jarðhitans og sýna, að hann var til staðar strax
í lok síðustu ísaldar, og gefa einnig nokkru fyllri hug-
mynd um sögu hans þar.
Sunnan undir Hamrinum, nærri borholu 91, er um 2
m þykk jarðvegstorfa. Hún liggur á sjávarmöl þeirri, er
þarna varð til er sjór féll upp að Hamrinum í lok ís-
aldar. Torfan sýnir heildarþykkt jarðvegsins hér um
slóðir er myndast hefur allt frá þessum tíma. Aðeins
þrjú öskulög koma fyrir í jarðveginum.
Á 70 cm dýpi er greinilegt svart öskulag, 5 cm þykkt.
50 cm neðar er 2 cm þykkt brúnt lag, mjög fíngert, og
annað svipað, en 5 cm þykkt, 10 cm neðar og undir því
þunnt hvítt grófgerðara lag. Svarta lagið stafar senni-
legast frá gosi á fjallgarðinum, ekki langt undan, en að
öðru leyti gera eldgos á þeim slóðum bersýnilega mjög
lítið vart við sig í jarðveginum. Skammt frá jarðvegs-
torfunni liggur jaðar hraunstraumsins B. Á hrauninu er
jarðvegur allstaðar talsvert þynnri en í torfunni, eða um
130 cm. 1 honum er svarta öskulagið, og 40—50 cm af mold
þar undir niður að hraunyfirborði. Brúnu lögin eru þannig
eldri en hraunið. 1 jarðvegi hjá Sundlauginni norðan við
Varmá sjást bæði brúnu lögin, en ekki það svarta, sem hér
mun því hafa fokið burt, enda er staðurinn áveðra. En
niðri í Varmárgili, niðurundan, er svarta lagið í jarðvegi
sem liggur ofan á máðu yfirborði þess hrauns, sem runnið
hefur ofan af Hellisheiði, norðan við Hamarinn og út
eftir gilinu. Liggur lagið um það bil í miðjum jarð-
veginum, sem sýnir svipaðan aldur hrauns þessa og
áðurnefnds hrauns sunnan Hamarsins. Brot úr hvera-
hrúðri eru á víð og dreif í öllum þessum jarðvegi.
Nú er að líta á þverskurð sem fæst í heitlækjargili
norðan við „Bláhver". Gilið skerst niður í gegnum
megin-hverahrúðursbreiðuna í Hveragerði og nær niður
í malar eða jökulruðningsundirgrunn. Niðri í þverskurð-
inum er 5 cm þykkt móhellulag, sem er mjög lítið um-
breytt af jarðhita. Þetta lag má auðveldlega rekja eftir
öllu gilinu og er það mjög til glöggvunar. Nú er þess að
geta að skýrt mörkuð hveralína liggur frá Bláhver til
Sandhólahvers þvert yfir gilið.
Hverahrúðurinn er þykkastur á hveralínunni, í suður-
barmi gilsins, en þynnist út frá línunni. Á hveralínunni
er þverskurður sem hér segir. Ofan á móhellulaginu, sem
áður getur, og sem verið hefur gegnum vaxið af gras-
stönglum, er fyrst um 7 cm lag af ummyndaðri mold en
síðan 10—15 cm þykkur hverahrúður með uppréttum,
hörðnuðum grasstönglum. Síðan tekur við 165 cm þykk
hella af lagskiftum hverahrúðri með liggjandi stöngul-
förum og förum eftir slý. Stönglarnir liggja eftir straum-
stefnu í slýinu og hafa ekki vaxið á staðnum heldur
hafa fokið út í heita vatnið og borist með því. En ekki
verður annað séð, af legu stönglanna en grasið hafi
vaxið upp úr neðra hrúðurlaginu meðan það var i
myndun.
Tvær svartar rendur eru í efri vikrinum, en ekki verð-
ur með vissu ráðið í uppruna þeirra.
Undir móhellulaginu er á löngum kafla svart mjúkt lag,
um 4 cm á þykkt, og gæti það ef til vill samsvarað
svarta öskulaginu í jarðveginum. Undir því eru ýmis-
lega lit leirlög með reglulegri láréttri lagskiptingu, sam-
tals um 50 cm þykk. Þessi lög eru ekki hveraleir í venju-
legri merkingu, heldur sér maður, með því að rekja sig
með hjálp móhellulagsins út fyrir hveralínuna, að þetta
eru upphaflega moldarlög, sem jarðhitinn hefur um-
breytt og gert að leir.
Undir þessum moldarlögum kemur 10 cm hvítt hrúð-
urlag og loks álíka þykkt, umbreytt móhellulag sem
liggur á harðnaðri möl.
Af þessum þverskurði er saga jarðhitans á þessum
stað ljós í aðalatriðum:
Mjög fljótlega eftir að svæðið er orðið þurrlendi, í lok
ísaldar, fer að myndast hverahrúður. En síðan hverfur
jarðhitinn í langan tíma og regluleg moldarlög leggjast
yfir svæðið. Síðan hefst aftur hrúðurmyndun, en gras-
gróðurinn bugast ekki fyrst 1 stað. Brátt eyðist hann þó,
en hiti í heita vatninu, sem flæðir yfir svæðið, er ekki
hærri en svo, að slý vex í því. Á þessu tímabili mynd-
ast víðáttumikil hverahrúðursbreiða, en að lokum dreg-
ur úr heitavatnsflóðinu og jarðvegur leggst á mikinn
hluta hellunnar. Hefur hann náð um 50 cm þykkt (sunn-
an við Bláhver). Vantar svarta öskulagið skiljanlega
í hann. Að svo komnu máli er ekki hægt að áætla í
árum tímabilin í sögu jarðhitans.
Þyngdarmælingar.
Eins og áður er getið, hef ég, með Worden gravi-
meter Jarðborana ríkisins, framkvæmt þyngdarmæling-
ar, allþéttar í ölfusi, en dreifðari á Reykjanesskagan-
um, og sýna þær greinilega, að samband er milli mis-
gengis jarðspildnanna og þyngdaranomalianna. Við mæl-
ingar 1950, sem gerðar voru með aðstoð leiðangurs Paul
Emile Victors, fengust 5 mælistaðir í ölfusi, eftir Suður-
landsveginum, en um 30 nýjum stöðum hefur nú verið
bætt við í ölfusi. Sama er að segja um heildarsvæðið,
að þyngdarkortið yfir það byggist að verulegu leyti á
hinum nýrri mælingum. Er hér um að ræða yfir 100
mælistaði auk mikils fjölda á Reykjavíkursvæðinu, sem
hér er sleppt. En þrátt fyrir fjölda mælistaða eru enn
miklar eyður í mælingar á heildarsvæðinu. Liggja mæli-
staðir yfirleitt á láglendi nema meðfram þjóðvegunum
þremur austur yfir fjall. Á heiðunum og fjöllunum
vantar þá að öðru leyti alveg.
Um úrvinnslu mælinganna er það að segja, að í fyrstu
eru allar mælingar umreiknaðar niður til sjávarmáls
og fundnar svonefndar Bougueranomalíur. Kort yfir
Bougueranomalíur leiðir í ljós, að þær eru af tveim-
ur orsökum. Annarsvegar á sér stað allsherjarbreyting
þegar farið er frá ströndinni inn til landsmiðju. Þetta
kemur skýrast fram þegar þyngdarkort er gert fyrir
landið í heild. Liggja nú fyrir mælingar yfir svo mikinn
hluta landsins, að skýr mynd hefur fengizt af þessum
allsherjarbreytingum. Orsakir þessara breytinga liggja
bæði í áhrifum frá hafdýpinu út frá landinu, svo og í
misþéttleika mjög djúpra laga undir landinu.
i