Dagblaðið Vísir - DV - 24.01.2004, Blaðsíða 22

22 LAUGARDAGUR 24. JANÚAR 2004
Fókus DV
Valdarán bolsévíka í Rússlandi 7. nóvember 1917 var örlaga-
ríkasti atburður 20. aldar. Það hafði ekki aðeins í för með sér
ólýsanlegar þjáningar fyrir íbúa Rússlands, heldur leiddi það
að líkindum líka til valdatöku nasista í Þýskalandi, útrýming-
ar Gyðinga, Kalda stríðsins og fleiri hörmunga. En það mun-
aði svo litlu að þetta valdarán mistækist og þá hefði öll ver-
aldarsagan orðið öðruvísi.
Að kvöldi 7. nóvember 1917
héldu fáeinir fáliðaðir flokkar vopn-
aðra manna út á stræti Petrograd,
eins og Sankti Pétursborg í Rúss-
landi var þá kölluð. Undir fánum
bolsévíka - háværra en ekki mjög
fjölmennra byltingarsamtaka
stilltu þeir sér upp á nokkrum mikil-
vægum stöðum í borginni. Þeir
lögðu undir sig pósthúsin og sím-
stöðvarnar, settu vörð á járnbrautar-
stöðvar og ráku hermenn bráða-
birgðastjórnarinnar frá varðstöðv-
um við helstu brýr borgarinnar. Her-
mennirnir veittu nánast enga mót-
spyrnu; varla einu einasta skoti var
hleypt af. Bráðabrigðastjórnin, sem
hafði rfkt í Rússlandi síðan Nikulás II
keisari hrökklaðist frá völdum í febr-
úar, frétti af þessum aðgerðum
hinna fámennu flokka bolsévíka en
fékk ekki að gert. Hún var rúin
trausti og herinn hlýddi ekki lengur
skipunum. Þegar hópur bolsévíka
kom askvaðandi að Vetrarhöllinni,
þar sem stjórnin hafði aðsetur, urðu
stjórnarherrarnir og þeirra fáu fylg-
ismenn að loka sig inni og fengu
ekki öðruvísi varist. Beitiskipið
Áróra sem lá úti fyrir höUinni hleypti
af nokkrum skotum til stuðnings
bolsévíkum. Annað gerðist ekki.
Morguninn eftir fréttu Petrograd-
búar af þessum atburðum en kipptu
sér lítið upp við þá. Bolsévíkar höfðu
verið með vesin, ójá. Bráðabirgða-
stjórnin var lfklega fyrir bí. Stjórnleysi
síðustu vikna var staðfest. En yfirlýs-
ingar bolsévíka um að þeir hefðu með
þessum aðgerðum sínum tekið völd-
in í Rússlandi voru náttúrlega bara
hlægUegar. Þeir höfðu engin
raunveruleg völd.
En ótrúlegt nokk, þá mörkuðu
þessir atburðir aðfaranótt 7. nóvem-
ber 1917 vissulega upphaflð á valda-
töku bolsévíka í Rússlandi öllu. Yfir-
ráð þeirra yfir pósthúsum og sím-
stöðvum réðu þar líklega úrslitum -
þeir gátu sent skeyti vítt og breitt um
hið risastóra land þar sem þeir til-
kynntu að þeir hefðu tekið völdin.
Og þótt fáir tækju mark á því í fyrstu
færðust þeir smátt og smátt í auk-
ana. Sjóliðar af Áróru og slangur af
bolsévíkum réðust inn Vetrarhöll-
ina; þar voru engir til varnar nema
nokkrir stráklingar og herflokkur
kvenna. Stjórnin lagði niður völd.
Bolsévíkar hvarvetna út um landið
tóku að haga sér eins og sá sem vald-
ið hefur. í höfuðborginni náðu leifar
bráðabirgðastjórnarinnar ekki
Rússneska byltingin Bolsévikar höfðu
vissulega verulegt fylgi en þó var alls ekki
sjátfgefíð að þeir næðu völdum.
Nikulás II Rússakeisari Hann varfarinn
frá völdum þegar þolsévikar rændu völdum i
Rússlandi en alger óreiða rikti enn í landinu.
vopnum sínum. Óbilandi sjálfs-
traust Leníns leiðtoga bolsévíka og
leiftrandi herkænska Trotskís tóku
að hafa áhrif. Það átti eftir að taka
mörg ár og kosta ægilegt borgara-
stríð og hryllilegt blóðbað en að lok-
um höfðu bolsévíkar vissulega rænt
öllum völdum í hinu víðáttumikla
flæmi Rússlandi.
Það er kallað rússneska byltingin
og er áreiðanlega áhrifamesti at-
burður tuttugustu aldar. Enginn
einn atburður á öldinni varpaði jafn
löngum - og dimmum - skugga yfir
alla veröldina næstu áratugi og
menn súpa enn seyðið af þessu
kvöldi þegar herflokkarnir fámennu
fóru út á götu og tóku pósthúsin og
stilltu sér upp við brýrnar. Borgara-
stríðið í Rússlandi, hungursneyð,
hræðilegar hörmungar og alþýð-
unnar í kjölfarið, hinar villimann-
legu hreinsanir Stalíns, kúgun og
fangelsanir, niðurlæging þjóðar-
brota, kalda stríðið - hér er fátt eitt
talið af afleiðingum byltingarinnar,
sem þó mætti með réttu frekar kalla
einfaldlega valdarán.
Það merkilega er að ekkert af
þessu var óhjákvæmilegt.
Það sem hefði getað gerst
Hin „alternatífa mannkynssaga",
sem svo er kölluð á erlendum mál-
um - mannkynssagan í viðtenging-
arhætti mætti kannski nefna hana á
íslensku - hún hefur sjaldnast verið í
miklum metum með alvarlegum
sagnfræðingum. Enda svo sem varla
að furða, þeirra hlutverk er að skoða
það sem gerðist, skrá það og túlka,
en það hefur lengst af verið fyrir
neðan þeirra virðingu að fabúlera
um það sem hefði getað gerst. Af-
leiðingin er sú að menn hneigjast til
að líta á rás sögunnar sem óhjá-
kvæmilega; það sem gerðist hlautað
gerast og ekkert annað kom til mála.
Þetta er skiljanleg afstaða en í reynd
takmarkar hún að vissu leyti skiln-
ing manna á sögunni og hugleiðing-
ar um það sem hefði getað gerst eru
meira en fánýt hugarleikfimi furðu-
fugla.
Það er til dæmis markvert íhug-
unarefni hverju það hefði breytt í
veraldarsögunni á 20. öld ef bolsé-
víkar hefðu mætt mótspyrnu í Petr-
ograd þessa nótt í nóvember.
Því það munaði svo litlu að aUt
hefði farið út um þúfur. Leiðtogi
bráðabirgðastjórnarinnar eftir febr-
úarbyltinguna var Alexander Keren-
skí, ungur maður og hafði verið
skörulegur andstæðingur keisarans
en reyndist ekki þess umkominn að
koma á stöðugleika í því umróti sem
brotthvarf Nikulásar II hafði í för
með sér. Bara ef Kerenskí hefði verið
örlítið röggsamari, segja menn
stundum, þá hefðu bolsévfkar aldrei
náð að skipuleggja sig, hvað þá
hrifsa til sín völdin. En hann áttaði
sig ekki á hættunni sem frá þeim
stafaði og mestur tími hans fór í
ráðabrugg gegn öðrum andstæðing-
um. Síðla sumars 1917 skarst til
dæmis í odda milli hans og
Kornilovs, æðsta hershöfðingja
bráðabirgðastjórnarinnar. Kornilov
gerði uppsteyt en var kveðinn í kút-
inn í bUi. Ef hann hefði enn verið til
staðar í höfuðborginni í nóvember
hefði jafnvel dirfska þeirra Leníns og
Trotskís ekki dugað til að ná völdun-
um.
Og það munaði minnstu að jafn-
vel þótt ekki stafaði hætta af
Kornilov, þá létu bolsévíkar ekki til
skarar skríða. Meirihluti miðstjórn-
arinnar í flokki bolsévíka var lengst
af andsvígur tilraunum til valdaráns.
„Algjört brjálæði," sögðu menn, „og
dæmt til að misheppnast." Þeir
vildu í staðinn halda áfram að
byggja upp stuðning við bolsévis-
mann í ráðum verkamanna sem
hefði kannski á endanum getað fært
þeim völd en var afar hægfara leið.
En Lenín sat við sinn keip og bolsé-
víkar fóru af stað þetta kvöld; en
jafnvel þá hefði svo ótal margt getað
misheppnast. Bara ef einn röggsam-
ur herforingi hefði haft dug í sér til
að munstra menn til að hrekja þessa
fámennu flokka bolsévíka af brún-
um Og úr pósthúsunum, þá hefði
öllu verið lokið.
Og hvað hefði það þýtt?
Þrír möguleikar koma þar eink-
um til mála - ef menn bara hugsuðu
sér sögu Rússlands kannski hálfan
annan áratug fram í tímann frá
þessu nóvemberkvöldi.
Fyrsti möguleiki: Kerenskí
Kerenskí hefði hugsanlega tekið á
sig rögg og náð tökum á ástandinu
og sú þróun tU vestræns lýðræðis,
sem var draumur og markmið
bráðabirgðastjórnarinnar, hefði get-
að haldið áíram. Hér er rétt að hafa í
huga að þótt bolsévíkar hafi eftir
valdarán lagt þunga áherslu á að
þeir hefðu hrifsað völdin af frum-
stæðri einveldisstjórn keisarans og
tekið við Rússlandi sem enn hefði
verið í greipum miðalda, þá var sú
mynd ekki allskostar rétt.
í fyrsta lagi tóku bolsévíkar nátt-
úrlega ekki völdin af keisaranum.
Það voru aðrir sem sáu um að reka
hann úr hásætinu.
í öðru lagi var keisarastjórnin
vissulega lamandi og þrúgandi drag-
bítur á allar framfarir í Rússlandi en
þróun til nútímaþjóðfélags var þó
hafin og orðin býsna hraðskreið í
landinu fyrir fyrri heimsstyrjöldina.
Kerenskí Leiðtogi bráðabirgða-
stjórnarinnar. Bara efhann hefði haft bein i
nefínu, þá hefðu bolsévikar aldrei náð
völdum.
Iðnvæðing óx hröðum skrefum,
borgarastéttinni var mjög að vaxa
fiskur um hrygg. Rússland var satt
að segja á góðri leið til nútímans,
bara ef tekist hefði að losna við
keisarann. Og þótt fyrri heimsstyrj-
öldin hefði aldrei brotist út, þá er
ekki vafi á að keisaranum hefði fljót-
lega verið steypt - eða hann neyddur
til að verða valdalítil silkihúfa í þing-
bundnu lýðræðisríki eins og t.d.
tíðkaðist þá þegar í Bretlandi og vfð-
ar. Það var í reynd heimsstyrjöldin
og þær hörmungar sem hún og óhæf
herstjórn keisarans höfðu í för með
sér sem sköpuðu þá ólgu er gerði
bolsévíkum kleift að grassera.
Þessi möguleiki á Rússlandi sem
vestrænt lýðræðisríki verður þrátt
fyrir allt að teljast fremur vafasamur,
úr því sem komið var. Kerenskí var
einfaldlega ekki mikill bógur og það
rúma hálfa ár sem liðið var frá því
keisarinn hrökklaðist frá hafði held-
ur ekki dugað til að fram kæmu aðr-
ir lýðræðislega sinnaðir stjórnmála-
menn sem hrifið gætu fjöldann með
sér. Og þótt framfarir hefðu verið
komnar á skrið í landinu fyrir heims-
styrjöldina og vísir að lýðræði, þá var
sú þróun sennilega bara of skammt
á veg komin til að hún hefði getað
hrósað sigri - að minnsta kosti eins
og komið var í landinu eftir þriggja
ára hörmungar og heimsstyrjöld.
En setjum nú svo að þetta hefði
getað gerst - hvernig hefði saga lýð-
ræðisríkisins Rússlands (undir
stjórn Kerenskís forseta) getað orð-
ið?
Kereneskí hefði áreiðanlega farið
hrakfarir á vígveUinum gegn Þjóð-
verjum. Ef stjórn hans hefði lifað
það af og staðið ásamt öðrum
bandamannaþjóðum yfir höfuðs-
svörðum Þýskalands hefði bandalag
Rússa, Frakka og Breta áreiðanlega
orðið þétt og gott næstu árin og jafn-
vel áratugina - þótt mismunandi
hagsmunir þessara þáverandi stór-
velda hefðu fyrr eða síðar skapað
einhverja togstreitu milli þeirra. Hið
sigraða Þýskaland hefði varla haft
svigrúm til að reyna að reka fleyg á
milli þeirra, eins og Hitler tókst um
síðir að sundra um tíma andstæð-
ingum sínum í seinni heimsstyrjöld-
inni.
Eftir sem áður má telja sennilegt
að Þjóðverjar hefðu reynt að rísa úr
öskustó Versalasamningsins 1919
(sem hafði í för með sér mikla niður-
lægingu fyrir þá) með því að vígbú-
ast og jafnvel fara með hernaði á
hendur nágrannaríkjum en sá hern-
aður hefði næstum áreiðanlega eng-
an veginn orðið jafn ógurlegur og
raun bar vitni. Komist hefði verið
hjá stórum hluta af hryUingi síðari
heimsstyrjaldar.
Annar möguleiki: Kornilov
Kornilov eða einhver annar af
helstu herforingjum rússneska hers-
ins hefði vel getað tekið völdin í kjöl-
far þeirrar upplausnar sem varð eft-
ir febrúarbyltinguna. Kornilov var
afar metnaðargjarn og átti eftir að
láta mjög að sér kveða í borgara-
styrjöldinni sem í hönd fór, þótt
hann biði um síðir ósigur. Ef bolsé-
víkar hefðu ekki verið búnir að ná að
treysta stöðu sína eftir valdaránið í
nóvember, þá er ekkert sennilegra
en að Kornilov hefði getað eflst svo
að hann hefði getað rænt völdunum
úr höndum Kerenskí-stjórnarinnar.
Ef ekki Kornilov, þá t.d. Anton
Denikin, sem var annar helsti her-
foringi hvítliða í borgarastyrjöldinni.
Hvers konar stjórn Kornilov hefði
komið á fót er vitaskuld óvíst. Sumir
héldu því fram að Kornilov ætlaði
sér að gera Alexei ríkisarfa, hinn
dreyrasjúka son Nikulásar II, að
keisara þótt hann sjálfur hefði öU
völdin í sínum höndum - aðrir töldu
að Kornilov ætlaði sér beinlínis að
krýna sjálfan sig keisara. Líklegast
verður þó að telja að Kornilov (eða
Denikin) hefðu einfaldlega stjórnað
sem einræðisherrar, eitthvað í lík-
ingu við það sem Benito Mussolini
gerði nokkru síðar þegar hann tók
völdin á Ítalíu. Og að slíkt hvídiða-
stjórn hefði fljótlega þróast yfir í
þjóðernissinnaðan fasisma.
Rússland sem hægrisinnað fas-
istaríki, til að byrja með f nokkuð
nánum tengslum við bandamenn í
Kornilov Helsti herforingi Rússlands og
hefði getað orðið einræðisherra í stíl
Mussolinis eða Hitlers.
vestri, er alveg óútreiknanlegt fyrir-
bæri. Það er til dæmis engin leið að
segja til um hvernig utanríkispólitík
þess ríkis hefði orðið - hvort
Kornilov og Denikin hefðu til dæmis
lagt áherslu á bandalag sitt við Breta
og Frakka eða hvort þeir hefðu ýtt
undir og stutl þær fasistastjórnir
aðrar sem um síðir risu upp á Ítalíu
og í Þýskalandi.
Það má hins vegar reikna með að
innanlands hefði slík stjórn fljótt
gripið til umfangsmikillar og harðrar
kúgunar á þeim þegnum sem sýndu
minnsta vott óánægju með stjórnar-
farið. Árni Bergmann fyrrverandi rit-
stjóri hélt því til dæmis fram í út-
varpsþætti fyrir margt löngu, þar
sem þetta mál var til umfjöUunar, að
alls óvíst væri hvort fasistastjórn
Kornilovs eða Denikins hefði orðið
hótinu skárri en hin ægilega ógnar-
stjórn Stalíns. Ekki er að vísu öruggt
að fasísk harðstjórn hefði orðið jafn
skipulögð í kúgun sinni og ógn og
stjórn Stalíns reyndist vera, en það
kann þó vel að vera. Þeir Kornilov og
Denikin voru að minnsta kosti engir
lýðræðissinnar eða unnendur
óheftrar tjáningar, þótt ósigur þeirra
og annarra hvítliða í borgarastyrj-
öldinni hafi gert að verkum að menn
hneigjast tU að telja þá ívið skárri en
rauðliða Stalíns.
Það er því ekki víst að valdataka
hvítliða hefði orðið neitt verulega