Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.10.1958, Blaðsíða 31

TlMARIT VFl 1958
mikil umskipti í samgöngum, einkum hvað landsamgöng-
ur snerti með járnbrautum, og æt'ti engum að vera það
ljósara en okkur hér á landi, sem búið höfum við frum-
stæðustu samgöngutækni á landi allt fram á þessa öld.
Gufuvélin var um alllangt skeið einráð um beizlun ork-
unnar, og er það ekki fyrr en komið er fram á seinni
helming siðustu aldar, að fundnir eru upp hreyflar, er
notuðu brennslugas frá olíu til þess að hreyfa bulluna
fram og aftur, og voru hinir fyrstu hreyflar þessarar
gerðar líkastir því, sem benzinhreyflarnir eru nú. En rétt
fyrir aldamótin síðustu var fyrsti dísilhreyfillinn smíðað-
ur, og hefur hann á mörgum stöðum komið í stað gufu-
vélarinnar. Með tilkon\u hinna fyrrnefndu hreyfla komst
samgöngutækni á land á nýtt stig. Benzínhreyflarnir eru
svo litlir, að hægt er að nota þá í minni háttar farartæki
og öld bílanna og flugtækninnar hófst.
Á síðustu árum hefur þrýstiloftshreyfillinn komið til
sögunnar, og hefur hann valdið miklum breytingum í
flugsamgöngum. Ný tegund aflvéla er nú í deiglunni,
vélar knúnar atómkjarnorku. Hinar fyrstu þeirra hafa
þegar verið teknar í notkun, og eiga þær eflaust mikla
framtíð fyrir sér, væntanlega meiri en nokkur önnur
aflvélartegund.
Einn mikilvægasti þáttur í tækniþróuninni er tilkoma
rafmagnsins. Rafmagnstæknin öll getur talizt barn
þessarar aldar og henni nokkurn veginn jafngömul. Upp-
haf hennar er þó að sjálfsögðu allmiklu eldra, og er til-
vera rafmagnsins uppgötvuð þegar á miðöldum. En gagn-
semi þess til almennings þarfa og þróun tækninnar á
þessu sviði hefst ekki fyrr en glóðarlampinn var fund-
inn upp skömmu fyrir aldamótin síðustu. Nauðsyn ljóss-
ins hvarvetna, þar sem menn hafast við, ýtti í fyrstu
mjög undir uppbyggingu rafveitukerfa, en ýmsar grein-
ar iðnaðarins nuntu fljótlega góðs af. Kom og brátt í
ljós, hversu handhægt rafmagnið er til hinna margvís-
legustu hluta. Höfuðkostur þess er þó hinn auðveldi
flutningur orkunnar frá einum stað til annars, jafnvel
um langar vegalengdir. Og nú er svo komið, þótt ekki
sé langur tími liðinn frá upphafinu, að um öll lönd, þar
sem blessun tækninnar hefur fengið að njóta sín, eru nú
þéttriðin net rafmagnsveitna, svo að sérhver einstakl-
ingur hefur hvarvetna við hendina beizlaða orku, jafnt á
vinnustað og I heimahúsum. Má fullyrða, að ekkert hafi
breytt daglegri tilveru mannsins jafnmikið og rafmagnið.
Mikil er sú vinna, sem daglega er framkvæmd á sérhverju
heimili með raforkunni, og mikil yrðu viðbrigðin, ef allt
það, sem rafmagninu er háð, hyrfi allt í einu af sjónar-
sviðinu. Myndi mönnum þykja nóg um að missa ljós og
útvarp, þótt ekki kæmi fleira til.
Svo tíðrætt sem okkur hefur orðið um orkuna og
beizlun hennar af gefnu tilefni, virðist ekki úr vegi að
gera sér nokkra grein fyrir, hvaðan orka þessi, sem um
hefur verið rætt, sé komin. Því að það er eitt af al-
gildum lögmálum eðlisfræðinnar, að aldrei fáist orka úr
engu og aldrei hverfi hún eða eyðist, einungis sé hægt
að breyta formi hennar. Af þeim sökum er það von-
laust verk, sem margir hafa tekið sér fyrir hendur
og taka sér enn, að búa til eilífðarvélina, perpetuum
mobile, sem eilíflega á að vera á hreyfingu og vinna
meira eða minna erfið verk án þess að henni sé tilfærð
nokkur orka.
öll sú orka, sem hér hefur verið rætt um, er í upp-
hafi frá sólinni komin, þegar frá er skilin atómkjarn-
orkan. Orkan er tiltæk sem kol og olía, en hvort tveggja
er til orðið úr leifum jurta eða dýra, er uxu á jörðinni
fyrir milljónum ára. Jurtirnar og dýrin nutu þá sem nú
geisla sólarinnar, jurtirnar hagnýttu orku þá, sem í þeim
er fólgin, uxu og runnu lífsskeið sitt á enda, en orkan,
sem frá sólargeislunum er komin, geymdist í jörðu og
nú njótum við hennar. Þegar við ökum bílunum eftir
veginum, hitum híbýli okkar með kolum eða olíu eða
hitum stálið í aflinum, njótum við sólargeisla þeirra, er
skinu á jörðina löngu áður en maðurinn varð til.
Orkan er einnig tiltæk sem viður eða annar gróður
og vatnsorka, og njótum við þar enn orku sólarljóssins,
að vísu ekki, þess er skein fyrir milljónum ára, heldur
þess, sem skinið hefur undanfarin ár. Sólin og geislar
hennar eru því ekki einustu lífgjafar okkar, eins og nánar
verður vikið að síðar, heldur einnig aflgjafar, og erum
við nú að ganga á birgðir þær, er safnazt hafa á löngum
tíma jarðsögunnar. Að vísu eru þær birgðir miklar, en þó
engan veginn óþrjótandi og myndu ekki endast öldum
saman, ef svo fer um notkun þeirra í framtíðinni sem
undanfarið.
Vatnsorkan á þó ekki að ganga til þurrðar, en endast
ævinlega, ef veðrátta ekki breytist, þvi að þar er það
eitt notað, er til fellur jafnóðum. Er hagnýting vatnsork-
unnar að því leyti einkar mikilsverð og þær þjóðir i
sjálfu sér öfundsverðar, sem mikla vatnsorku hafa í
löndum sínum. En öll tiltæk vatnsorka vegur ekki mikið
til þess að fullnægja þörfum mannkynsins fyrir orku,
og fer hlutur hennar sjálfsagt minnkandi, er tímar liða,
því hvort tveggja er, að mannkyninu fjölgar ört, og
orkunotkun þess vex enn hraðar.
Nú er öll tækni að meira eða minna leyti byggð á
annars konar orku en hinni lifandi, og myndi orkulaus
heimur lítið geta við allar þær vélar gert, er nú auð-
velda störfin eða vinna þau. Það er þvi ekki að ófyrir-
synju, að menn hafa haft af því miklar áhyggjur, hve
ört gekk á orkubirgðir heimsins. Kom það því einmitt
í tæka tíð, að orka atómkjarnans var leyst úr læðingi, þvi
að á þeirri orku ætti ekki að verða þurrð um ófyrirsjáan-
lega framtíð. Þótt enn sé ekki nema að litlu leyti farið
að hagnýta hana til friðsamlegra þarfa og í þágu al-
mennings, er enginn vafi á því, að hún er sú orkulind,
sem í framtiðinni mun seðja sívaxandi hungur mann-
kynsins í orku.
Ein er sú orkulind, sem erfitt hefur reynzt að beizla
til nokkurra muna. Er það orkan, sem fólgin er í geislum
sólarinnar. Hafa þó margir hugvitssamir menn tekizt á
við verkefnið, en enginn fundið lausn, sem við mætti
una. Þegar á síðustu öld var farið að hugsa til hag-
nýtingar sólarorkunnar og enn í dag eru tilraunir gerð-
ar í sama skyni, en lausnin virðist ekki enn fundin.
Þó er ekki svo að skilja, að orka sólarljóssins sé að
engu nýtt í þágu mannkynsins. Síður en svo, því að til-
vera þess og alls þess, sem kvikt er á jörðinni, byggist
á þessari orku; hún er lífgjafinn. En hagnýtingin fer að
ýmsu leyti fram með sama hætti og verið hefur frá
örófi alda og var, þegar kolin og olían urðu til. Hin
græna jurt, sem geislar sólarinnar skína á, byggir upp
úr kolsýru andrúmsloftsins og vatni efni, sem hafa í sér
fólgna miklu meiri orku en kolsýran, og slíkt gerist ekki,
nema orka komi til. Biaðgræna, eða réttara sagt klóro-
fyllið í blöðum jurtanna, er þess megnugt að hagnýta
orku sólarljóssins í þessu skyni. Efnin, sem myndast