Dagblaðið Vísir - DV - 22.01.2005, Side 38

Þegar gífurleg flóðbylgja sem rís
af jarðskjálftum tortímir 160 þúsund
mannslífum fara sterk viðbrögð eins
og ótal eftirskjálftar um alla heims-
byggðina. Slíkar hörmungar kalla
fram samkennd og samstöðu víða -
en einnig spurningar sem fyrr og
síðar hafa angrað þá sem reyna að
finna í hverjum atburði Guðs vilja.
Með öðrum orðum: enn og aftur er
spurt, hvort það sé vilji almættisins
að slík ósköp gangi yfir
æðri tilgangur með
skelfilegu mann-
■ Árni Bergmann
Heimsmálapistill
Guð heimsækir ísland
Lengst af hafa trúaðir menn hall-
ast að því, að almættið væri með
náttúruhamförum að refsa syndugu
mannfólki fyrir afbrot þess. Síra Jón
Steingrímsson byrjar sitt fræga rit
um Skaftárelda á því að slá því föstu
að „sá réttláti guð“ hafi eins og ann-
álar sýna alloft heimsótt Island
„með jarðeldastraffi og öðrum eyði-
leggingum þegar hann hefur séð að
guðhræðsla og réttvísi hafa tekið að
ganga úr góðu lagi og kunni ei ann-
ars að koma í stand aftur". Hann tel-
ur og maklegt að hans eigin sóknar-
börnum sé refsað fyrir að hafa lagst í
„stjórnleysi, andvara og iðrunar-
leysi" ofan á drykkjuskap, tóbaks-
svall og matvendni.
Réttlæti Guðs?
Þessi viðhorf urðu einmitt á öld
Jóns eldklerks fyrir umtalsverðu
áfalli. Árið 1755 lagði mikill jarð-
skjálfti Lissabon í rúst og drap sextíu
þúsundir manna. Höfðingjar upp-
lýsingastefnunnar, Voltaire og fleiri,
spurðu sem vonlegt var, hvort íbúar
Lissabon hefðu verið syndugri
menn en þeir til dæmis sem bjuggu í
Lundúnum eða París? Hamfarirnar
urðu þeim að röksemd gegn þeirri
bjartsýnistrú að mannfólkið lifði í
heimi, sem gæti ekki verið betri en
hann er, undir vökulu auga réttíáts
Guðs. Síðan leið fram tíminn og vís-
indin fundu svör við því hvernig á
jarðskjálftum stendur. En sú nátt-
úrufræði varð að vonum lítil huggun
þeim sem vanist hafa að treysta á
réttvísi algóðs og almáttugs Guðs.
Það er þess vegna að enn í dag er
spurt: hvernig lætur Guð annað eins
viðgangast?
Þótt margt hafi breyst síðan á
dögum Skaftárelda þá eru vissulega
enn til trúaðir menn sem svara eins
og algengast var í þá daga: Guð er að
refsa, minna á sig, minna á smæð og
vanmátt dreissugs mannskyns sem
heldur að það komist af án hans.
Þessi viðhorf má heyra í sjónvarps-
útsendingum sumra biblíufastra
manna og heyrst hefur í
múslímaklerkum sem tala með svip-
uðum hætti. En hitt er lfklegra, að
trúaðir menn forðist svo grimman
boðskap. Þeir eru líklegri til að við-
urkenna að þegar kemur að böli svo
stóru sem hörmungarnar í Ind-
landshafi eru, þá bresti allur skiln-
ingur. Einn breskur biskup segir á
þessa leið: Við vitum að Guð kemur
ekki í veg fyrir þjáningar en hann
gefur fyrirheit um að úr böli verði
bætt. Aðrir reyna að minna á „að fátt
er svo með öllu illt“ - leggja nokkra
áherslu á það, að í hörmungum
kemur fram samstaða og fórnfús
hjálpsemi - reyna þó að gæta sín á
því að fara ekki að réttíæta hörm-
ungar með því að gera of mikið úr
jákvæðum aukaverkunum sem þær
geti haft.
Hneyksli þjáningarinnar
Efasemdamenn og trúleysingjar
segja sem svo (og það ekki í fýrsta
sinn, óskiljanlegar og yfirþyrmandi
hörmungar eru svosem ekkert nýtt):
Þeir trúuðu vilja gjarna að Guð skipti
sér af atburðum, því þá er ástæða til
að biðja hann liðsinnis - en um leið
vilja þeir komast hjá því að segja, að
hörmungarnar séu að hans ráði og
vilja. Því þá standa þeir enn og aftur
frammi fyrir hugsun sem heggur
mjög nærri þeim: Ef Guð lætur ann-
að eins viðgangast þá er hann ann-
aðhvort ekki góður eða ekki almátt-
ugur. Trúmenn eiga vissulega úr
vöndu að ráða. Þeim finnst eitthvað
skárra að eiga við það böl, sem
mennirnir valda sjálfir - til dæmis í
styrjöldum og öðrum skepnuskap.
Þá segja þeir sem svo, að við lifum í
föllnum heimi og að menn muni
fara illa með það frelsi sem þeim var
gefið nema þeir lúti leiðsögn hins
æðsta vilja. En þegar náttúran spýr
eldi, skekur jörðina, reisir flóðbylgj-
ur, þá verða góðar skýringar dýrar.
Spurningar um „hneyksli þjáningar-
innar" sem alltaf eru erfiðar verða
enn torrráðnari þegar böl gengur
yfir mannfólkið sem engin mennsk
ákvörðun kemur að.
Gömul svör og ný
í rauninni snúa trúmenn með
einum og öðrum hætti til guðfræði-
legrar bjartsýni fyrri tíma. Fyrir meir
en 200 árum, þegar trúleysi var enn
fremur sjaldgæft, hugsuðu menn sér
að þrátt fyrir allt mundi hið illa, og
þar með þjáningin óverðskuldaða,
snúast til góðs og þjóna hinu góða. í
allþekktu riti um „Hið illa og guð
kærleikans" eftir guðfræðinginn
John Hick, er átjándu aldar bjartsýn-
in gagnrýnd með ýmsum hætti -
ekki síst fyrir að hún geri í raun lítið
úr þjáningunni. Hick viðurkennir að
hann eigi enga skýringu, enga kenn-
ingu sem geti skýrt svo vel væri hið
ógurlega tilgangsleysi óverðskuld-
aðrar þjáningar og hann viðurkenn-
ir fúslega að hér sé um að ræða hina
skæðustu ögrun við trú kristins
manns. En svo vísar hann á framtíð-
ina, á eilífðina - á það grundvallar-
traust á tilverunni sem segir sem
svo: Engin þjáning má til vera sem
ekki verður að þætti í áætíun Guðs,
sem að öðrum kosti verðskuldar
ekki að vera við kærleika kenndur -
eða þá ræður ekki við sitt sköpunar-
verk.
Mismunun í dauða
Þessar spurningar eru vissulega
ekki þær einu sem sækja að trúuð-
um sem vantrúuðum þegar hörm-
ungar eins og þær sem urðu í Ind-
landshafi dynja. Allir geta komið sér
saman um, að menn hafi verið svo
uppteknir af því að hugsa um þá
hættu að við sjálf eyðileggjum til-
verugrundvöll okkar að menn hafi
gleymt því að jörðin sjálf býr yfir tor-
tímingaröflum sem setja okkur í
spor löngu genginna vanmáttugra
og fáfróðra forfeðra í ríkari mæli en
við gerðum okkur grein fyrir.
Fréttirnar af hörmungasvæðun-
um minna líka á annað: á sjálf-
hverfni hins ríka heims, á það að
andspænis dauðanum er einskonar
nýlendustefna í fullu gildi. Fjölmiðl-
ar spyrja fyrst og síðast: hvað um
okkar fólk, hver og einn túristi frá
ríku landi sem fórst eða komst af fær
athygli og forvitni sem keyrir úr hófi
- meðan heimamenn eru aðeins
stórar tölur, háar líkhrúgur? Það
beiska lán í óláni þeirra landa sem
verst urðu úti er einmitt í því fólgið,
að þar var mikið af ferðamönnum
frá Vesturlöndum. Þeir fórust líka -
og þar með var sú samstaða tryggð
sem kemur nú fram í óvenju mikilli
gjafmildi efnaðra samfélaga. Ekki er
langt liðið síðan jarðskjálftar urðu í
Kína sem enn mannskæðari voru en
þeir sem nú urðu á Indlandshafs-
botni. Öngvir Vesturlandamenn
voru þar á slóðum - og þess vegna
liðu þær hörmungar hjá og gleymd-
ust rétt eins og hvert annað smáslys
í umferðinni.