Prentarinn - 01.01.1970, Page 9

PRENTLISTARINNAR
Kafli úr bókínni „Prentlistin í fimm
hundruð ár“ eftir S. H. Steínberg
2. hluti
AUGSBURG. Sérkenni prentsmiðjanna í Augsburg
var hversu þær urðu fljótar til og heppnaðist vel
að samlaga letur og myndir, eða öllu heldur að
láta þennan nýja miðil, prentið, viðhalda hefðinni
frá lýstum handritum. Vert er að gefa því gaum að
það var ábótinn í klaustri heilagra Úlriks og Afra
— þar sem fræg ritstofa hafði lengi haft aðsetur —
sem kvaddi til Augsburg fyrsta prentarann, Gunther
Zainer, líklega lærðan í prentverki Mentelins i
Strassbourg. Auk ritstofnunar stofnaði nú klaustrið
prentsmiðju, sem á árunum 1472 til 1476 sendi frá
sér þrjár siðalærdómsbækur, stórar i sniðum. Frá
árinu 1475 starfaði í húsakynnum klaustursins Ant-
on Sorg, áður handritapentur en hafði numið prent-
list hjá Zainer. Hanij hóf brátt útgáfu rita á þjóð-
tungunni, fyrst biblíulegra og guðfræðilegra, en frá
1400 til æviloka 1493 sendi hann aðallega frá sér
sögurit og ferðabækur. Þar á meðal voru raunsann-
ar lýsingar Marco Polo og Breydenbachs á Austur-
löndum fjær og nær ásamt ævintýralegum mann-
raunum heilags Brandans og Johns de Mandeville,
en af öllu öðru ber saga kirkjuþingsins í Konstans
eftir Ulrich von Richenthal, stórfenglega prýdd
fjörutíu og fjórum tréskurðarmyndum.
Zainer sjálfur (d. 1478) gerði fyrstu myndskreyttu
bókina sem verulega kvað að, Legenda aurea eftir
Jacobus de Voragine í tveim bindum með 131 tré-
skurðarmynd (1471—72), og ásamt Jodocus Pflanz-
mann fyrstu Biblíuna með myndum (1475). Það er
til dæmis um alþýðlega tilhneigingu bókaútgáfu í
Augsburg, að báðar þessar bækur voru þýzkar þýð-
ingar. Zainer varð einnig fyrstur (eftir frábæra en
einangraða tilraun Schöffers í Mainz-Saltaranum
frá 1457) til að nota sérstaklega gerða samstæðu
upphafsstafa f stað þess að skilja eftir eyður sem
síðan voru fylltar út með handpentuðum stöfum.
Bókaskreyting með upphafsstöfum, skrautrömmum
og tréskurðarmyndum komst á listrænt stig sem
sjaldan hefur verið farið fram úr i prentvinnu Er-
hards Ratdolts (1447—1527 eða 28). Þegar hann
sneri aftur til fæðingarborgar sinnar 1486, hafði
hann þegar getið sér frægð fyrir prentun í Fen-
eyjum, þar sem hann vann sér til ágætis að prenta
fyrstu útgáfu Elementa geometriae eftir Evklíð
(1482) meðal annarra bóka. Hann kynnti í Augs-
burg prentun með itölskum brag, sem var haglega
löguð að prcntun verka um stærðfræði og stjörnu-
fræði auk tíðabóka og annarra helgisiðarita, sem
voru sérgrein hans. Þar að auki hefur það tryggt
Ratdolt sérstakan sess í sögu prentlistarinnar að
hann varð fyrstur til að setja upp titilsíðu og gaf
fyrstur út leturskrá.
Johann Schönsperger eldri (1481—1523) hlaut
fyrstur prentara opinbera viðurkenningu, þegar
Maximilian I keisari útnefndi hann keisaralegan
hirðprentara. Keisarinn var fyrsti þjóðhöfðingi sem
gerði sér ljóst hvílíkt gildi prentpressan gat haft í
pólitískum áróðri. Hann samdi stórhuga útgáfu-
áætlun um 130 bækur, sem dreifa áttu vítt um
kring hróðri Habsborgaraættarinnar og sér i lagi
Maximilians sjálfs. Ríkmannlega myndskreytingu
þessara hlemmiverka fól Maximilian fremstu lista-
mönnum samtímans, þeirra á meðal Hans Burgk-
rnair og Albrecht Diirer, og sérstök letur voru skorin
fyrir hvert bindi. En ekki voru nema tvö bindi (og
„myndabók" með myndatextum einum saman) full-
gerð við lát Maximilians, og hafði Schönsperger
prentað bæði. Bænabók keisarans (1512—13) var
sannkölluð lúxusútgáfa, aðeins tíu eintök voru
prentuð, öll á pergament. Theurerdank, fjarstæðu-
kennd lykilskáldsaga í stíl riddarasagna miðalda um
hvernig Maximilian biðlaði til Maríu af Búrgund,
PRENTARINN
7