Nýi tíminn - 20.09.1956, Síða 4

4) — NÝI TÍMINN — Fimmtudagur 20. septembér 1956
Islendmga saga Jóns Jóhannessonar
Jón Jóhannesson: íslendinga
saga. I. Þjóóveldið. Almenna
bókafélagið 1956.
í formálanum að íslendinga
sögu sinni, afsakar prófessor
Jón Jóhannesson, að hann verði
að nota orðið saga. Þessi af-
sökun er skiljanleg og réttmæt.
Okkur vantar, eins og hann
bendir á, ákveðið orð, sem
hægt yrði að nota um vísinda-
lega sagnfræði einvörðungu.
Prófessor Jón er vandvirkur
maður og beitir meiri ná-
kvæmni og rökvísi en títt var
með sumum forverum hans,
sem ritað hafa Sögu fslend-
inga. Bók hans er tuttugustu
aldar verk, eins og viðhorf
hans til orðsins saga raunar
sýnir. Höfundur skiptir riti
sínu í sex meginkafla, og ipú
•af þeirri skiptingu nokkuð ráða
um afstöðu hans til verkefnis-
ins: Fundur íslands og bygging.
Stjórnhættir. Siglingar og
landafundir. Trú og kirkja.
Fjörbrot þjóðveldisins.-Hagsaga
og verkleg menning.
II.
Fyrsti kaflinn fjallar um
sagnirnar um Thule, papa á ís-
landi, landnámið, uppruna fs-
lendinga og byggð og mann-
fjölda á fslandi í öndverðu. í
fáum dráttum gerir höfundur
grein fyrir upptökum íslenzku
þjóðarinnar, heimildum um
þetta tímabil og skoðun fræði-
manna um þau atriði, sem tor-
ráðnust eru. Fyrir mörgum ár>
um skrifaði prófessor Jón rit
um gerðir Landnámabókar, og
er það eitt af helztu verkum
í íslenzkri ritskýringu og heim-
ildakönnun. Eins og vænta má,
leysir íslendinga saga hans
ekki úr öllum hinum
fjölþættu vandamálum þessa
tímabils, enda vantar und-
irstöðurannsóknir á ýmsum
sviðum, svo sem mannfræði,
fomleifafræði og örnefnafræði.
En höfundur gefur skilmerki-
lega mynd af því, sem vitað
verður með fullri vissu, vinnur
úr sundurleitum heimildum af
stakri varkámi.
Kaflinn um stjómhætti á fs-
landi, allt frá stofnun Alþingis
til ritunar laga, er einhver
bezta greinargerð, sem birzt
hefur um þetta efni, enda er
hann ásamt með tveim loka-
köflum bókarinnar veigamesta
efni hennar. Hér eru engin tök
á að rekja meðferð höfundar á
þessu torvelda efni, sem allir
þroskaðir íslendingar eiga að
kunna einhver skil á, enda
mun íslenzk alþýða eiga eftir
að kynna sér það rækilegar í
þessari bók en hún hefur átt
kost á hingað til.
III
Þriðji kaflinn er um landa-
fundi íslendinga, siglingar og
viðskiptin við Ólaf helga. Eins
og höfundur bendir á í
skemmtilegri inngangsgrein að
kaflanum, þá var norræn tunga
í rauninni sama málið um öll
Norðurlönd og í byggðum nor-
xænna manna, um það leyti
Sem ísland byggðist. Þetta
hafði ómetanleg áhrif á ís-
lenzka menningu, að íslenzka
var ekki mál fámennrar þjóð-
ar í öndverðu.
Höfundur hefði einnig mátt
geta þess, að fram yfir miðja
11. öld voru íslenzka og enska
svo líkar tungur, að þær skild-
ust túlklaust, eins og ráðið
verður af fyrstu málfræðirit-
gerðinni og Gunnlaugs sögu
ormstungu. Hinn ókunni höf-
undur fyrstu málfræðiritgerð-
arinnar telur íslenzku og ensku
hafa verið eina og sömu tungu,
þótt báðar hefðu breyzt. Þetta
var fslendingum býsna mikil-
vægt, þeir áttu á fyrstu öldum
landsbyggðar hægt með að
kynnast enskri menningu, sem
stóð norrænni menningu þá að
mörgu leyti framar. Enda er
auðséð áf hinum mikla sæg
enskra tökuorða í íslenzku, að
áhrifin hafa verið mikil.
IV.
Eini 'hluti bókarinnár, sem
olli mér vonbrigðum, er þáttur-
inn um heiðni í kaflanum um
trú og kirkju. Lýsing höfundar
á trúarlífi fornmanna er ó-
greinileg og gefur vægast sagt
óljósa mynd af hinum- forna
sið. Þegar höfundur segir, að
af kaflanum um Úlfljótslög
megi ráða, að Freyr, Njörður
og hinn almáttki ás hafi verið
þeir æsir, sem mest voru dýrk-
aðir hér á landi, þá er það
hæpin ályktun. Hitt er senni-
legra, að hér sé um gamlan
formála að ræða, sem land-
námsmenn hafi flutt með sér
frá Noregi og hafi síðan varð-
veitzt með afkomendum þeirra.
Heimildir okkar um Njarðar-
dýrkun hérlendis eru ekki svo
verulegar, að þær styðji þessa
skoðun, og Freysdýrkun virðist
ekki hafa verið almenn.
Skilningur höfundar á goð-
fræðilegu heimildargildi goð-
kvæða er ærið vafasamur. Eng-
in rök færir hann fyrir þeirri
staðhæfingu, að þau sýni
hnignun hinnar fomu trúar
(148. bls.). Á sömu blaðsíðu
kemst hann svo að orði: „Stór-
felld tilraun til að endumýja
ásatrú felst í Völuspá, sem
mun ort skömmu fyrir 1000.“
Eg get ekki skilið, að neitt at-
riði í Völuspá bendi til trúará-
róðurs’, né heldur að neitt goða-
kvæði sýni hnignandi trú Og
það er vafasöm aðferð að
beita kvæðum, sem verða
hvorki tímasett né staðsett með
fullri viss.u, til að skýra trúar-
ástand á íslandi á tilteknu tíma-
bili. Hitt mun sönnu nær, að
fræðimenn almennt ofmeta goð-
fræðilegt heimildargildi þessara
kvæða, Þau eru flest í eðli
sínu sögukvæði, ort út af á-
kveðnum arfsögnum, sem sköp-
uðust um goðin á svipaðan hátt
og sagnir af forsögulegum hetj-
um.
V.
íslenzk frumkristni hefur
vafalaust átt drýgri þátt í
sköpun íslenzkrar menningar
en oft hefur verið af látið. Frá
upphafi landsbyggðar höfðu ís-
lendingar kynni af kristnum
sið og hinni evrópsku menn-
ingu á Bretlandseyjum. Nú er
örðugt að fullyrða, hve vel
kristnin varðveittist hér á
landi, þegar kemur fram um
miðja 10. öld og síðar. Þó má
benda á eitt atriði, sem virðist
sýna, að vitneskjan um krlsthi
hafi aldrei dáið út með þeim
ættum, sem komnar voru af
kristnum landnámsmönnum.
Allir formælendur kristinnar
trúar hérlendis á síðara hluta
10. aldar áttu ættir sínar að
rekja til manna, sem komið
höfðu vestan um haf. Hins veg-
ar olli hin heiðna stjómskipun
því, að menn áttu örðugt með
að rækja kristnina, En þótt
stjórnhættir hafi gert ráð fyrir
heiðnum sið einum saman, gátu
kristnar hugmyndir varðveitzt
og erfzt frá kynslóð til kyn-
slóðar. Höfundur bendir rétti-
lega á, að heiðnar hugmyndir
og kristnar virðast hafa bland-
azt hér á 10. öld, en þó þykir
mér hann gera fulllítið úr ís-
lenzkri kristni fyrir siðatökuna
árið 1000.
í innganginum að kaflanum
um kristnitöku gerir prófessor
Jón skýra grein fyrir heimild-
um um hana. Svipaðri aðferð
beitir hann víðar í ritinu, og er
hún hin lofsverðasta. Frá
kristnitökunni, trúboðsbiskpum
og þróun ísl. kristni fram til
loka þjóðveldis er ýtarlega
sagt. Þar er stuttur þáttur um
erlend áhrif og skóla, merkileg
greinargerð um andleg við-
fangsefni íslendinga á þessum
tíma.
VI.
Sá megingalli er á þessu
stórmerka riti prófessorsins, að
bókmenntum er ' algerlega
sleppt. f formálanum hefur
hann þá afsökun, að aðrir
menn kenni bókmenntir við há-
skólann, og því sé þeim sleppt.
Fyrir bragðið verður íslend-
inga saga hans miklu fátækari
en ella. Eg efast ekki um, að
bókin hefði orðið enn girni-
legri til fróðleiks og stórum
mun fjölþættari, ef hann hefði
ekki útilokað bókmenntimar.
Menningarsaga íslendinga hefði
þá verið tekin fastari tökum.
Og þótt hann segi, að ritið sé
einkum ætlað nemendum i
fslendingasögu við Háskólann,
þá er hæpið að miða ritið við
svo fámennan hóp. Það er gefið
út af almennu bókafélagi og
verður lesið af miklum fjölda
manna, sem engan aðgang eiga
að ritum um íslenzkar forn-
bókmenntir.
VII.
Fimmti kafli bókarinnar fjall-
ar um stjórnmálaþróunina fram
að lokum þjóðveldisins og lýk-
ur með Gizurarsáttmála. Um
þenna Þátt ísí. sögu eru til
miklar og nákvæmar samtíma-
heimildir. Þeim, sem um Sturl-
ungaöld hafa ritað, hefur
stundum hætt til að rekja ein-
staka þætti hennar svo ýtar-
lega, að meginþróunin verður
óskýr. Slíkt verður ekki sagt
um þennan höfund. Hann still-
ir öllu í hóf, gefur lesendum
skýra mynd af þessum örlaga-
ríka tíma.
Síðasti kaflinn er um at-
vinnuhætti, utanrikisviðskipti,
samgöngur, húsaskipun og að
lokum stéttaskipting. Þetta er
stórmerk rannsókn á þeim
þætti íslenzkrar sögu, sem mest
hefur orðið út undan í ritum
um íslenzka sögu. Þó er rétt að
geta þess hér, að Bjöm Þor-
steinsson hefur ritað margt vel
um þetta í bók sinni íslenzka
Stéttarsamtökin höfðu úrslita-
v
fhaldsblöðin halda áfram að
■"■hamra á þeim ósannindum að
samtök verkamanna og bænda
hafi engan KÍut átt að setn-
ingu bráðabirgðalaganna um
festingu kaupgjaldsvísitölunn-
ar og yerðlagsins. Þetta eru
svo ósvífnar staðhæfingar að
furðu gegnir að íhaldsblöðin
skúli leyfa sér að bera þær
ffám. Með: því gerir íhaldið
sig að viðundri meðal verka-
manna og bænda um allt
land. Áður en lögin voru gef-
in út hafði ríkisstjórnin náið
samráð við forustumenn stétt-
arsamtakanna... og eftirtaldir
aðilar höfðu lýst stuðningi
sínum við þá leið sem valin
var:
Fjölmennur fundur stjórna
verkalýðsfplaganna í Reykja-
1 vík. '
Miðstjórnir Alþýðusam-
bands : Vestfjarða, Alþýðu-
■ sambands Norðurlands, Al-
þýðusambands Austurlands.
Miðstjórn Alþýðusambands
íslands.
Stjórnir og forustumenn
fjölmargra einstakra verka-
lýðsfélaga víðsvegar um land.
Stjórn Stéttarsambands
bænda.
17nginn forustuaðili í stétt-
arsamtökum vinnandi
fólks lagðist gegn því að þessi
leið væri farin meðan verið
væri að rannsaka ástand
efnahagsmálanna og leita var-
anlegra úrræða til lausnar á
vandamálum þeirra.
¥»etta er hið sanna í mál-
* inu og þesstim staðreynd-
um verður ekki hnekkt hversu
oft sem íhaldsblöðin endur-
taka staðleysur sínar. Og til
viðbótar þetta: Þáð voru sjálf
stéttarsamökin sem höfðu úr-
slitavaldið um setningu
bráðabirgðalaganna. Án sam-
þykkis þeirra og vilja hefðu
aldið
bráðabirgðalögin um festingu
verðlagsins og vísitölunnar
alls ekki verið gefin út. Þessu
hefur margssinnis verið yfir
lýst og forustumenn stéttar-
samtakanna vita allra manna
bezt að þetta er sannleikan-
um samkvæmt.
Staðhæfingar ihaldsins um
hið gagnstæða eru því ó-
merkilegar blekkingartilraun-
ir óheiðarlegra og sjúkra
valdastreitumanna sem einskis
svífast í erindrekstri sínum
fyrir verðbólgubraskarana.
Þetta skilja vinustéttirnar
sem hafa orðið að bera þunga
dýrtíðarinnar meðan spekul-
antarnir hafa grætt í skjóli
hennar. Áróður íhaldsins ber
því ekki annan árangur en
þann að auka fylgi almenn-
ings við ráðstafanir ríkis-
stjórnarinnar en afhjúpa ó-
heiðarleik og valdabrask í-
haldsforkólfanna.
Tveir Jágóslavar
dæmdir
Tveir Júgóslavar, sem studdu
gagnrýni Kominforms á stjórn
Títós voru fyrir skömmu dæmd-
ir í fimm og átta ára fangelsi
af héraðsdómi í Belgrad. Menn
þessir heita Milutin Raikovich
og Yovan Pradovich. Þeir unnu
báðir við blaðið Nova Borba,
sem gefið var út á júgóslav-
nesku og í Prag og gagnrýndi
stjórn Títós. Báðir sneru þeir
aftur til Júgóslaviu af frjálsum
vilja fyrr á árinu.
Það er haft fyrir satt, að enn
sitji um eitt þúsund þeirra
manna í fangelsi í Júgóslavíu,
sem handteknir voru vegna
stuðnings við gagnrýni Komin-
forms, þótt mörgum hafi verið
sleppt úr haldi.
þjóðveldið, sem Mál og menn-
ing gat út fyrir fáum árum og
flestir íæsir íslendingar munu
væntanlega þekkja af meir en
afspum einni. En rit þessara
tveggja sagnfræðinga erusvoó-
lík um viðhorf og aðferðir, að
hvorugri þeirra er ofaukið í
bókaskáp, þótt önnur sé þar
fyrir. í hagsögukaflanum í bók
prófessorsins er unnið úr geysi-
miklum og sundurleitum fróð-
leik. Eg myndi ráðleggja mönn-
um að lesa þann kafla fyrst, ef
þeir vilja kynnast ytri menn-
ingu forfeðra sinna á þessu
tírhabili.
í sambandi við þennan kafla
má benda á smáatriði, sem bet-
ur hefði mátt fara. f grein-
inni um samgöngur segir höf-
undur (398. bls.), að Kaldaðar-
nes, sé komið af ,,Kallanarnes“,
en þetta er ekki rétt. Nafnið er
afbökun úr Kallaðarnes (af
kallaður), enda tíðkaðist það
örnefni bæði í Noregi og vík-
ingabyggðum vestan hafs.
VIII.
Þær fáu aðfinnslur, sem ég
hef tínt fram, kasta lítilli rýrð
á mikið og gott verk. Hið ný-
stofnaða bókafélag gat naumast
unnið þarfara verk en gefa það
út eins og sakir stóðu, enda
vandséð, að félagið vinni mörg
slík, nema vera skyldi fram-
hald þessa fræðirits.
Að lokum vil ég minnast á
eitt atriði, en það er meðferð
Jóns á íslenzkri tungu, sem er
til mikillar fyrirmyndar. Við
lestur bókarinnar rifjuðust upp
fyrir mér fyrirlestrar höfund-
arins, sem ég hlýddi á í Há-
skólanum um þriggj.a ára
skeið. Eg dáðist oft að skýrleik
hans, óbrotnu og ótvíræðu orða-
lagi; hann reyndi aldrei að
klæða fátæka hugun í orð-
skrúð. Það hefur hann heldur
ekki gert í þesari bók. Hún
minnir mig einnig á þroskað
húnvetnskt lalþýðumál, eins og
það hefur verið bezt ritað.
í vísindalegu riti fer illa á
líkíngamál (metafórum), en
slíkt hefur höfundur forðazt.
Þótt stíllinn láti ekki mikið yfir
sér, þá vinnur hann mikið á
við nánari kynni, vandaður og
alþýðlegur í senn.
Fyrir þetta rit á höfundur
skilið þakkir allra hugsandi
manna, og þurfa þeir væntan-
lega ekki að bíða lengi eftir
síðara bindinu af sögu þjóðar-
innar fyrir siðaskipti.
Hermann Pálsson.