Nýi tíminn - 06.03.1958, Qupperneq 3

jtfimmruaagnr o. marz xvoa
jcn xx 'xxMixHn — yo
Rabbað við Halldór Kiljan Laxness um
Bandaríkin, Indland oe Kína
F
1 1? hitti Halldór Kiljan
Laxness í L'tla húsinu við
Lokastíg sem hefur verið ann-
að heimili hans í þrjá áratugi,
þar sem móðir hans bjó og
systur hans eiga báðar heima
enn. Við spjöllum saman um
ferðina m.'klu og Halldór er að
vanda mjög lifandi í frásögn
sinni og nákvæmur, oft leitar
liann lengi -að hinu rétta orði,
því hann notar orðin sem
tæki en lætur þau ekki teyma
sig; hann beitir höndunum til
áherzlu eins og suðurlanda-
menn, >g oft sprettur hann
upp úr s.tólnum og stikar um
gólf. Ég bið hann ekki að segja
mér neina ferðasögu heldur
röbbum við lauslega og fílósóf-
erum og hlaupum úr einu í
annað.
— Þú hafðir ekki komið til
Bandaríkjann-a lengi.
— Ég hafði ekki komið þang-
að síðan í árslok 1929, og þó
fannst mér ég hafa ver'ð þar
í gær þegar ég kom aftur. Ég
bjó lengur í striklotu í Band-a-
ríkjunum en í nokkru öðru
landi utan íslands, upp und-
ir hálft þriðja ár, og ég kann-
aðist við allt sem fyrir augu
bar, landshætti, hugsunarhátt,
tal og alla hrynjandi lífsins.
— En fannst þér ekki and-
rúmsloftið h-afa breytzt?
— Ekki var það svo mjög.
Bandaríkjamenn hugsa allt
öðruvísi en Evrópubúar. Þeir
eru mótaðir af menningu og
hugsunarhætti verkamanna og
bænda sem allt í einu hafa
orðið efn-aðir, þeir eiga þann
demókratíska tón sem ríkir
milli vinnandi manna innbyrð-
is. Lífshættir yfirstétta í Evr-
ópu eru ákaflega fjarlægir
þeim. Þetta hefur góð áhrif
á okkur íslendinga, því við
söknum þess í Bandaríkjunum
að finna hvergi þess-a tilfinn-
ingu aí ró og hvíld; og áslök-
un sem okkur finnst óhjá-
kvæmileg lífsnauðsyn víðast-
hvar í Evrópu. Þeir eiga mjög
. erfilt með að vera einir, hvíla
sig í einrúmi eða hugsa mikið
með sjálfum sér; þola það ekki.
— Voru þeir ekki hugsandi
út af heimsmálunum?
— Jú, og þeir segj-a æíinlega
til skýringar á afstöðu sinni:
við erum hræddir við Rússa.
Það er einkennilegt hvernig
þessar tvær þjóðir óttast og
dá livor aðra í senn. Oft finnst
manni t.d. að Krústjoff miði
allt við Bandaríkin, hann tal-
ar sífellt um að ná þeim, eins
og þau væru fullkomnunin
sjálf. Á sama hátt bera Banda-
ríkjamenn mikla lotningu fyr-
ir dugnaði Rússa, hvernig þeir
hafa á stuttum tima lyft sér
úr hreint engu og orðið há-
tækniþróaðir. En aðdáun.n er
semsé blandin ótta og þeir eru
óþreytandi hvor um sig að færa
sannanir fyrir hættunni sem
af hinum stafar.. Mikið myndi
breytast í heiminum ef aukið
trúnaðartraust tækist milli
þeirra. Bandaríkjamenn urðu
sem þrumu lostnir þegar Rússar
sendu spútnik upp og vilja allt
til vinna að ná þeim, en ég ef-
-ast um að þeir hafi taugar og
þolinmæði til að leysa hin
flóknustu tæknivandamál í
sv pinn. Það þarf að komast
meiri ró yfir þjóðina.
— Virtist þér þá Bandaríkja-
menn vera ánægðir með utan-
ríkisstefnu stjórnar sinnar?
— Ég var oft að leita að
mönnum sem væru hrifnir af
þeirri stefnu og tækju upp
þykkjuna fyrir Dulles, en ég
fann þá hvergi. Var ég þó
mestmegnis innanum auðmenn
sjá aðeins beint fram fyrir sig
eins og hestar sem hafa augna-
speidi á beizlínu. Þó munu
vera til fleiri Bandaríkjamenn
sem hafa þennan tón, siðferðis-
Í^ASÍÍ
Halldór og Nohru ræðast við á hátíð sem l.aldin var í tilefni af þjóðhátíðardegi Indverja.
eigum þennan sama tðn í um-
gengnisháttum okkar. Það ligg-
ur mjög djúpt í Bandaríkja-
mönnum að þeim finnst allir
menn vera óærlegir nema þeir
sem vinna, en slíkt er gersam-
lega andstætt hugsunarhætti
yfirstétta í Evrópu. Til dæmis
milljónari í" Bandaríkjunum,
hann situr ekHí aldeilis -auuum
höndum, heldur er hann eins
og útspýtt hundsskinn, á enda-
lausum tætjngi allan daginn
eins og líf hans lægi. við. Ég
get ekki hugsað mér að nokk-
ur þjóð- eigi eins erfitt með
að þoia • atvinnuleysi. En við
í Bandaríkjunum og eins á
ferðalög'unum; t.d. fór ég á
amerísku lúxusskipi til Asíu
og þar voru einkum um borð
auðmenn, herforingjar og hefð-
arfrúr, en allir sögðu það
sama: það er enginn sem hef-
ur trú á Dullesi nema Eisen-
hower. Það var alveg ótrúlegt
hVað mönnum lá illa orð til
karls'ns; hins vegar heyrði ég
engan tala illa um Krustjoff
og Maó, öðru nær: alltaf
með mikilli virðingu. Þið haf-
ið ekki svona menn eins og
Dulles á Norðurlöndum, sögðu
þeir, hann er baptisti; og þeir

Halldór Kiljan Laxness og rektor háskólans í Peking.
hafa
úrslita-
áhrif á
boðandi sveitaprestar sem ó-
gerningur er fyrir menntaða
Evrópumenn að skilja eða e.'ga
orðastað við, af því menn
nenna ekki ,að viðurkenna for-
sendur þeirra. Svoná menn eru
ekki látnir tala í nafni þjóða
í Evrópu, heldur prédika þeir
aðeins í sinni litlu sókn. Aft-
urámóti held ég að Bandaríkja-
menn upp og ofan séu mjög
þægilegir menn að semja við,
því þeir líta í flestum grein-
um alveg hagrænt á málin.
— Síðan fórstu af kunnum
slóðum austur í Asíu; þangað
hefurðu aldrei komið áður?
— Ég hafði ekki komið aust-
ar en að Kaspíahafi áður, en
nú komst ég svo langt austur
að Moskva var álíka vestræn
og ómenguð vestrun.
— Var ekki fróðlegt að bera
saman Kína og Indland?
— Jú, ég gerði það við hvert
fótmál. Bæðj eru þessi lönd
á braut sósíalismans, sam-
kvæmt orðum og gerðum
hús, betlarar og eiturnotendur,
svo að borgin varð mönnum
orðskviður um allan heTm
vegna andstyggilegs lífernis. En
nú segja mér kunnugustu
menn, sem sízt hafa ástæðu
til þess að ýkja, vestrænir
heimsins
borg og Lundúnir eða París.
Og um leið uppgötvaði ég
hversu stórhlægilegt það er að
tala um þau ríki sem eru í
Miðevrópu og ná til Úral-
fjalla sem austræn lönd; enda
er þá ekkert skil.'ð eft-
ir af Evrópu nema nokkrir
útskagar. Maður finnur líka
vel þegar austur kemur, hvað
sósíalismi og marxismi eru há-
vestrænar kenn.'ngar, ef til vill
þavi dæmigerðustu vestrænu
hugarfóstur sem heimurinn
þekkir, enda 'eru þær gerbreyt-
ingar sem verið er að fram-
kvæma í austurlöndum hrein
ríkisstjórna í báðum iöndun-
um; en það er stigsmunur á
aðferðunurn. Hann stafar m.a.
af því að í Indlandi vantar
þ'ær forsendur sem geta stað-
ið undir róttækum sósíalisma
eða kommúnistískum stjórnar-
-aðferðum. Kínverjar eru al-
veg hagrænir menn í hugsun-
arhætti, og háspeki og trúar-
he mspeki eru þeim ákaflega
fjarri. En Indland er heim-
kynni trúarbragða og háspeki
í ríkara mæli en nokkurt ann-
að land, þjóðlífið er gagnsýrt
út í yztu æsar af trúarlegum
kennisetningum og trúarlegum
lífsvenjum. Indverjar lifa i
þessu trúarlega stéttakerfi
sem er eins konar trúar-
leg afskræmjng á stéttahug-
takinu. Mikill hluti af lægstu
stéttunum er á svipuðu stigi
og mannkynið var þegar það
uppgötvaði eld nn. Lægsta
stéttin, þeir ósnertanlegu, sem
eru mikið mannhaf, greinist
einnig sundur innbyrð.'s í
lægri og lægri stig, og efstu
lögin í þeirra hópi geta ekki
e.'nu sinni haft neitt samneyti
við þau lægstu. Af öllum þeim
múg er einn af hverjum 3000
stautfær á bók. Þessi trúar-
lega skipting gagnsýrir þjóð-
lífið enn, þótt barizt sé á móti
hennj með öllum ráðum af því
mjög upplýsta ríki sem stofn-
að hefur verið í Indlandi og
rejsir vald sitt á nútím-ahugs-
un og nútímaþekkingu. Að
vísu telja menn að mikil vakn-
ing hafj orðið í Indlandi síð-
an landið fékk sjálfstæði, en
það þarf geysilegt átak til þess
að ná út í alla afkima mann-
félagsins þar með þeim aðferð-
um sem stjórnin telur sér leyfi-
legt að nota.
— Þetta 'er öðruvísi í Kína?
— Já allt annað. Tökum til
dæmis borg eins og Sjanghæ,
sem ég hafði haft miklar spurn-
ir af aður og hafði lesið mik-
ið um. Hún var eitthvert mesta
lasta- og eymdarbæli á jörð-
inni. Þar gat hver glæpamað-
ur sem vildi gengið á land
passalaus, þar bíómguðust all-
ar tegundir -af glæpaflokkum,
þama voru sjóræningjar, hóru-
sendiherrar, að Sjanghæ sé
orðin einn sunnudagaskóli. Það
er búið að hre nsa alveg upp
gangsterana, eiturlyfjafólkið,
hórurnar og betlarana; þetta
fólk er allt komið í skóla þar
sem það lærir marxisma og
siðferðiskenningar. Það er tek-
ið og hejlaþvegið, eins og kom-
izt er að orði á vesturlöndum,
og heilaþvotturinn í Kína er
svo gagnger að síðasti keisari
Tsing-ættarinnar, sem um
ske'ð var leppur Japana í
Mansjúkúó, skrifar nú grein-
ar í blöðin um ágæti lýðræðis-
ins.
í Kína er mikil þjóðvakn-
ing; vakning.n er að vísu
skipulögð, hverjum krók og
kima er skipað undir stjórn
marxis'tískra uppalenda, sem
starfa á hverjum einasta
vinnustað, í hverju stræti,
þorpj, húsi, alstaðar. Okkur
sem alizt höfum upp við marx-
istískar hugmyndir finnst þetta
mikla réttlínutal dálítið ein-
feldningslegt stundum, en það
gengur prýðilega í hina hagrænu
Kínverja, og þeir eru komnir
vel á veg með að ehdurskipu-
leggja allt þjóðlífið á sósíalist-
ískum grunni. Það kann að
vera að þeir fari margs á mis
enn sem kom.'ð er, ekki sízt
þær stéttir sem áður bjuggu
við góð kjör, en ég trúi ekki
öðru en að með næstu kynslóð
verði mik-il, almenn velgengni
í Kina. Nú þegar hafa allir í
sig og á, og það e:'tt er krafta-
verki líkast í austurlöndum;
í Kína er það hagfræðilögmál
látið gilda að brýnustu lífs-
nauðsynjar skulu kosta hér
um bil ekki neitt. Þótt þjóðfé-
lagið í Kína sé kannski ckki
mikið velgengnisþjóðfélag enn
sem komið er á okkar mæli-
kvarða, hefur það þó liklega
komizt nær kommúnistiskum
hugsjónum á stuttum tíma en
nokkurt annað ríki sem tekið
hefur upp sósíalistískt skipu-
lag, því allt það sem þarf til
að framfleyta lífinu, fæði,
klæði og húsnæði, er seit svo
lágu verði að það nálgast gjöf.
Hvergi í Kína er hægt að
Framhald á 19 siðu