Nýi tíminn - 24.09.1959, Blaðsíða 2

2) — NÝI TlMINN — Fimmtudagur 24. september 1959
74. þáttur
19. september -1959.
ISLENZIÍ T.UNGA
,'• .. •tn*< » *« . ry v
Ritstjóri: Árni BÖðvarsson
M, %
Ibúaheiti
Fyrir skommú (lí. sept.)
sagði Þjóðviljinn frá því áð
sýslumaður Rangárvkllas’ýslu
hefði af miklum. skörungsskap
rekið brott úr' héraðinu banda-
ríska hermenn sem höfðu ver-.
ið farnir að stunda veiðiþjófn-
að i sýslunni. En í margra
dálka fyrirsögn blaðsins var
orðalagsvilla. Þar stóð: —
„Rangvellingar ráku banda-
ríska hernámsliðið af höndum
sér“. Hér er ruglað saman
tveim orðum, Rangvellingum
og Rangæingum. Rangvelling-
ar eru þeir einir eem eiga
heima á Rangárvöllum, það er
eftir nútímamálvenju: í Rang-
árvallahreppi aðeins en íbúar
Rangárval’asýslu allrar nefn-
ast Rangæingar. Þetta er
málvenja staðkunnugra, en
hún er það eina sem getur
skorið úr um það hvað rangt
er og hvað rétt í svona tilvik-
um.
Hliðstæður ruglingur mun
vera alltiður í sambandi við
ýmis önnur héraðaheiti, og
mun t.d. oft vera notað orðið
Barðaströnd um Barðastrand-
arsýsíu alla, þótt staðkunnug-
ir kal'i aðeins svo eina sveit
sýslunnar, eftir því sem mér
hefur okilizt.
En úr því að ég var að
minnast á íbúaheiti héraða-
eða annarra staða, er, rétt að
benda enn einu sinni á (það
hefur sem sé verið gert marg-.-
sinnis áður) að slík ’íbúaheiti
eru dregin af stofni orðsins
einum saman, eða stofnutn, ef,
um samsett orð er að ræða,
og verður þetta bezt skilið
með dæmum. Ibúar Reykja-
víkur nefnast Reykvíkingar,
þannig að sameiginlegt heiti.
þeirra er dregið af báðum
stofnum heitisins á höfuð-
staðnum, reýk og vík, en eng-
um dettur í hug orðmynd eins
og Reykjavíkingur. 1 Borgar-
nesi búa. Borgnesingar, Hafn-
arfirði Hafnfirðingar, á Seyð-
isfirði Seyðfirðingar, Akranesi
Akurnesingar (ætti eiginlega
að vera Akrnesingar, en þeg-
ar á 14. öld hafa Islendingar
skotið u-i inn milli samhljóðs
og endmgarinnar -r, svo að
úr .varð -ur, sbr. akur, eem
áður hét akr, en þágufallið
hefur alltaf heitið akri), einn-
ig Austurbæingur og>Vestur-
bæingur (þar er -ur- milli
orðhiutanna af sömu ástæðum
og í Akurnesingur).
Þannig mætti lengi telja, en
ekki skal það gert að sinni.-
Áður en horfið er frá þessu
efni, er þó rétt að minna á
að þeir sem búa í einhverjum
-dal, nefnast frá fornu fari
í íslenzku máli -dælir (kk. ft.),
t.d. Laxdælir (af Laxárdalur),-
Haukdælir (af . Haukadalur),
Reykdælir (af Reykjadalur)-
og þar fram eftir götunum.
Orð eins og Sauðkræklingar
og Se’fvssingar (um íbúa
Sauðárkróks og Selfoss) eru
að öllu leyti rétt mynduð.
Vælugerði, Ballará og \
Tittlingastaðir.
Ýmis örnefni vefjast fyrir
oga vpo i
mönnum, hvernig skilja beri
þau, og er bezt að eegja það
strax eins og er, að á ís-
lenzkum örnefnum hefur ekki
farið frarn nein alisherjar-
rannsókn. Þekking málfræð
inga á þeim er mjög í molum,
af þeirri einföldu ástæðu að
þau hafa ekki verið rannsök-
uð að gagni. Hvergi er til
dæmis til skrá um íslenzk ör-
nefni, en samantekning slíkrar
skrár yrði þó að vera undir-
búningsvinna undir það að
unnt sé að kanna þann efni-
við sem í þeim felst. Á landa-
bréfum sem gerð hafa verið
og leiðrétt á síðari árum, er
mikil mergð slíkra- örnefna,
svo og í örnefnáskrám ýms-
um sem gerðar hafa verið
víðs vegar um landið. Þessar
skrár eru aðeins til í Þjóð-
minjasafpi, að því er ég bezt
veit. Aðrar þjóðir sem eitt-
hváð hirða um sögu sina og’
tungu, verja árlega stórfé til
rannsókna og útgáfu á örnefn-
um, en við höfum hingað til
látið okkur nægja að safna
þeim saman og bjarga þar
með drjúgum hluta þeirra frá
algerri gleymsku. En það er
ekki nægilegt. Næsta skrefið
: verður að vera söfnun 'slíkra1-
örnefnasafna á einum stað og
útgáfa þeirra ásamt tilvísun
um það hvar á landinu hvert
örnefni er’. Þá þarf að rekja
þau ef þau koma fyrir í eldri
ritum, svo.sem sóknalýsingum
Bókmenntafélagsins frá um'
og eft!r 1840, fornbréfasafni,'
fornritum og þess háttar.
Þetta er mikið verk, en fyrr
en það héfur verið unnið eru
þessu, ekki- gerð fullnægjandi
skil.
, Stund- ' hefur það borið
við að menn hafa misskilið
heiti bæjarins síns og viljað
breyta því þess vegna. Þegar
óánægja með bæjarnafnið er
sprottin af slíkum misskiln-
ingi, á að nægja að leiðrétta
misskilnir.ginn tiþ að halda við
bæjarnafnihu. Hins vegar hafa
ýmis bæjarnöfn verið of lág-
kúruleg til að menn ge.ti sætt
sig við þau. Einkum hefur
þetta verið almennt um hjá-
leigunöfn ýmiss konar, og
koma mér í því sambandi í
hug nöfn eins og Voðmúla-
staða-Austurhjáleiga og
Vatnahjáleiga, sem nú heita
Bólstaður og Svanavatn? Nýju
nöfnin bæði eru látlaus og
stórum mun myndarlegri en
hin eldri. Við slikum nafna-
breytingum sem þessum er
ekki neitt að segja.
Til misskilningsins — eða
ef til vill viljandi útúrsnún-
ings — má reikna það þegar
menn leggja út á versta veg
bæjarnöfn eins og Ballará,
Tittlingástaðir og Vælugerði.
Hið síðasta mun þó merkast
þessara allra. Það er sem sé<^
ekki dreg’ð af neinu nafnorði
„væl“, „væll“ eða „væla“ eða
þess háttar, heldur mun orð
sem annars er algerlega týnt
í íslenzku koma fram í fyrri
hluta þess. Nafnið bendir til
kolagerðar, því að vál í
norsku er notað um hrúgu af
o* % M áf
£ » V..& i
Heill og sæll, frændi 1
iEg man það núna, þégar ég
læt hugapn réika aftur til
bernskuáfanna, að það stóð
talsverður ljómi um nafn þitt
meðal okkar strákanna á
Borðeyri á uppvaxtarárum
mínum; þú varst nefnilega bíl-
stjóri og áttir bíþ. og það var
í o'kkar augum meiri frami en
flest annað í þá daga. Sjálf-
sagt áttu ýmsar minningar
um fyrstu bílferðir þínar, bæði
um sveitina heima og eins
milli norður- og suðurlands;
en vegirnir, þjóðleiðin, í þá
daga mundi sennilega þykja
fimmtugur
•B.iörn Kristmundsson
illfær fjallabaksvegur núna.
En það fór orð af þér sem
góðum bílstjóra, a.m.k. töld-
um við strákarnir þig allra
bílstjóra snjallastan. En það
var fleira en bíllinn þinn, sem '
gerði þig umtalsverðan með-
al okkar strákanna; þú varst
nefnilega kommúnisti, og það
er kannski of mikið sagt, að
slíkt hafi þótt glæpsa.mlegt
norður þar í þá daga, en ævin-
týralega fannst okkur það í
meira lagi. Kommúnisti, ja,
hérna, Við heyrðum sem sé
öðru hvoru svakalegar sögur
af framferði kommúnistg,
þeir hengdu alla presta, sem
þeir náðu til og brenndu all-
ar Ikirkjur, og þeir áttu til að
láta ríka embættismenn, sæta
óþyrmilegri meðferð og tóku
svo peningfTa þeirra og gáfu
þá fátækum! Þú varst að vísu
ekki sérlega líklegur til að
hjóla í presta og hengja þá
eða laumast með benzíndunk
inn . í kirkjur og kveikja í
þeim, en eigi að síður varstu
yfirlýstur „kommi“ og það
, var sem sé meira en lítið ævin-
týralegt í augúm okkar strák-
anna. Og svo háðirðu fólk-
orustu við Herrann Jónas-
son, Kristján Guðlaugsson og
fleiri um atkvæði Stranda-
manna í tvennum eða þrenn-
um alþingiskosningum, auð-
vitað fyrir hönd kommúnista;
en það mætti segja mér, að
það hefði verið talsverð þrek-
brenndum trjábútum og rót-
um (í Norsk riksmálsordbok
útskýrt þannig: „haug av
kvist, grener ,(mindre) stamm-
er (i skog, utmark); avfall i
skog; haug, lag av brent
kvist, brente rötter og stamm-
Framhald á 10. siðu.
raun að vera í framboði fyrir
þá í afskekktu sveitakjÖrdæmi
í þá daga. —
Þá má ékki gleyma knatt-
spyrnunni, þú varst sem sé
lengi miðherji miðlungi sigur-
sæls liðs þeirra Borðeyringa,
og slíkt fór nú ekki fram hjá
strákahvolpum á stuttbuxna-
aldrinum, jafnvel þótt knatt-
spyrnudellan væri ékki í slík-
um algleymingi þá sem nú. —
Já, Björn frændi hefur sem
sé lagt gjörva hönd á margt,
verið atvinnubílstjóri, unnið
að byggingu nokkurra síldar-
verksmiðja hingað og þangað
um landið, hefur mörg síðast-
liðin ár verið starfsmaður hjá
Prentsmiðju Þjóðviljans. Mig
skortir þekkingu til að tí-
unda rækilega störf Björns í
þágu Kommúnista- og síðar
Sósíalistaflokksins, en ég veit
að hann hefur laigt þar af
mörkum mikið og óeigingjarnt
starf. Og einhvern- vaginn
finnst mér hann <flestum- íík-
legri til að halda uppi þraut-
seigri baráttu gegn því, að
nýríkum mammonsdýrkendum
takist að drékkja hugsjón
okkar í peningaflóði. — Að$*
lokum þakka ég þér, frændi
fyrir margar skemmtilegar
stundir, ekki sízt í óbyggða-
ferðunum með honum Páli,
vini okkar; en í þeim ferðum
hef ég þótzt merkja ást þína
á íslenzku landi, byggðum oig
óbyggðum, samfara ágætri
þekkingu á sögu lands og
þjóðar. Áð svo mæltu vona ég,
,að þú haldir enn um sinn á-
.fram að gleðja hjartað og
hressa andann með hóflega
drukknu víni og halda lík-
amanum í þjálfun með full-
tingi ræls og marsúrka.
B. G.
Jæja, Björn minn. Mér er
sagt að þú sért fimmtugur
í dag. Þetta kemur mér dá-
lítið á óvart, því mér sýnist
þú ekki hafa elzt neitt síðan
við byrjuðum samstarf fyrir
um það bil 13 árum. Ef ég
man rétt, þá 'byrjaðir þú hér
á blaðinu í september ’45, og
síðan hefurðu haldið þig hér
innan dyra.
Aðeins hefurðu flutt þig á
milli herbergja stöku sinnum,
og nú síðast í herbergi fram-
kvæmdastjóra prentsmiðjunn-
ar. En það er sama hvort
þú hefur verið á efri eða
neðri hæðinni, þú hefur alltaf
haldið þinni stöku ró, þótt
á ýms;i hafi géngið. Stundum
hef ég jafnvel óskað þess að
hún væri ekki alveg svona
mikil, að þú tækir þig nú jafn-
vel til og skammaðir mann
stöku sinnum. Annað hvort
að gefnu tilefni eða engu til-
efni. En mér hefur ekki orðið
að ósk minni — e'kki ennþá.
Nema að þú bregðir vana
'í dag í tilefni dagsins. Eg
veit nefnilega að þér er ekk-
ert um það gefið að hlaupið
sé með það í blöðin, þótt þú
fyllir fimmta tuginn En hvað
um það. Þetta verða menn að
hafa, þegar þeir eru komnir
á svona virðulegan aldur. Og
á þessum yir.ðpjega aldri byrja
ménn Venjúlega' að laf ja upp
endurmi’nrtingar sínar. Þú
mátt því búast við þvi’í dag,
þegar maður kemur á Bolla-
götuna og þiggur afmælissop-
ann, að þú ýerðir að rifja upp
fyrir okkur éndurminningar
þínar t.d. frá þeim árum, þeg-
ar þú fluttir þingmannsefnin
fram og aftur um Hrútaf jörð-
inn á trillu, eða þá frá bar-
áttu þinni við Hermann hinn
sterka um sálir Stranda-
manna. Þessi barátta endaði
að vísu með þingmennsku
sterka mannsins, en var þinn
sigur ekki líka all-stór? Mig
minnir, að það hafi ekki marg-
ir sótt fleiri atkvæði á Strand-
ir fyrir Sósíalistaflokkinn,
svo þú hefur mátt vel við
una.
Eg skal ekki ergja þig né
aðra með því að hafa um
þetta fleiri orð. Aðeins viídi
ég ekki láta þetta tækifæri
fram hjá mér fara án þess
að þakka þér langt og gott
samstarf og óska þér alls
'hins bezta á seinni helming
ævinnar. — J.H.
Guðmundúr Sveinsson
Sveinn Víkingur
Sveinn Víkingur
í stað Guðmundar
Sveinssonar
Sú breyting verður á tilhögun
Samvinnuskólans að Bifröst á
komandi vetri, að séra Guð-
mundur Sveinsson, sem starfað
hefur þar sem skólastjóri undan-
farna fjóra vetur, hverfur til
Bretlands til framhaldsnáms
vetrarlangt. Mun hann einkum
dveljast í Oxfo’rd. Við störfum
hans tekur þann tíma sr. Svein
Víkingur, fyrrv. biskupsritari.