Nýi tíminn - 05.11.1959, Qupperneq 8

8) — NÝI TÍMINN — Fimmtudagur 5 nóvember 1959
1 Á fornar, íslenzkar bsökur
eru skráðar sagnir um það,
hversu dýrkeypt og torsótt
gæði vizkan er og hve mikið
verður að leggja ; sölurnar
til að öðlast speki. feagan um
Óðin, sem varð að fá auga
sitt í hendur jötninum Mími
til að fá vizkuþorsta sínum
svalað, er táknræn. Hún sýn-
ir okkur, hverjar þrautir
varða veginn, þann er liggur
til menningar og þroska.
Snorri Sturluson segir svo í
Eddu: „En undir þeirri rót,
er til hrímþursa horfir, þar
er Mímisbrunnur, er snekt og
mannvit er í fólgið, og heit-
ir sá Mímir, er á brunninn.
Hann er fulluur af vísindum
fyrir því að hann drekkur úr
brunninum af horninu Gjall-
arhorni. Þar kom Alföður og
beiddist eins drykkjar af
brunninum, en hann fékk'
eigi, .fyrr en hann lagði auga
sitt að veði.“ Svo dýru verði
var vizkan keypt. Sjálfur
Óðinn, er æðstur var ása,
verður að láta auga sitt fyrir
sopa úr vizkubrunninum.
er að finna þau verðmæti, þær
dásemdir, sem eru grundvöll-
ur íslenzkrar þjóðmenningar.
Við eigum enga Krisjáns-
■borgarhöll og enga Hróars-
keldukirkju, en við eigum
Njálu og.; Passíusálma?: séra
Hallgríms, Því dimmri og öm-
urlegri sem húsakynni þjóð-
arinnar urðu, þeim mun bjart
ari varð bjarminn frá þeim
„jólaeldi" fomra sagna, sem
lýsti baðstofuna á löngum
kvöldvökum. Því kaldari sem
hýbýlin urðu, þeim mun meiri
ylur varð fundinn ,,í ómi
sumra braga.“ Þessara hluta
minnumst við aldrei of oft.
uppsprettulindin góða.
Vert er þá veig að gjalda,
en váleg er greiðslukvöðin.
Sjálfur Alfaðir alda
lét auga sitt — fyrir mjöð-
inn.
Þið hefjið nú nám, hefjið leit
að þekkingu. Að vísu er
greiðslukvöðin ekki jafnváleg
og sú, er Óðinn igalt. En
gangið þess ekki dulin, að öll
þekkingarleit, sem meira er
en kákið tómt, er erfið, allt
nám, sem unnið er af trú-
mennsku, 'krefst mikilla fórna.
— Minnizt þessa þegar i upp-
hafi vetrar. Gangið að starfi
heils hugar, ákveðin í að
Innan t'íðar flyzt skólinn í
ný húsakynni.
Eg bið yk'kur að minnast
þess, að það fylgir vandi
þeirri vegsemd að fá að nema
í nýjum skóla. Hafið þið gert
ykkur ljóst, hve mikið fé það
hefur kostað foreldra ykkar
og aðra þegna þessa bæjar-
félags, að ráðast í jafnmikil
stórvirki og hinar nýju skóla-
byggingar? Og til hvers er
ráðizt í þessi stórvirki ? Til
þess að þið, æska þessa bæj-
ar, megið fá betri skilyrði til
menningarlegs þroska en
no'kkur önnur kynslóð, sem
Akranes hefur byggt. Og
Góðir nemendur. Brátt
hefjum við starf okkar, og
innan skamms flytjist þið í
nýtt skólahúsnæði. Minnizt
þess þá, hve þekkingarleitin
var margfalt erfiðari feðrum
ykkar og mæðrum en ykkur.
Sjálfsagt eiga einhver ykkar
gréinda foreldra, sem aldrei
fengu notið þeirrar menntun-
ar, sem ihæfileikar þeirra
stóðu til. Ykkur liafa verið
sköpuð betri skilyrði. Sýnið,
að þið kunnið að meta það.
Setjið metnað ykkar í, að
skólinn ykkar beri sem glæsi-
legastan menningarsvip.
Gangið um sali hans, stof-
„Þeir hlntir, sem dýrmætastir eru,
munu aldrei fást keyptir við íé”
Það hefur orðið hlutskipti
íslenzkrar þjóðar að verða sí-
gilt dæmi um sannindi þess-
arar frásagnar Snorra. Gæfa
hennar, og líf á stundum,
hefir verið sú, að jafnan
hafa risið upp meðal hennar
menn sem öllu fórnuðu,
heimsláni sínu og hamingju,
jafnvel lífi sínu, til að fá,
þó að ekki væri nema „eins
drykkjar af brunninum"
Mimis. Vegurinn til vizku var
einatt þyrnum stráður. „Eng-
inn verður óbarinn biskup.“
Og enginn kemst til menning-
arlegs þroska án baráttu og
fórna. Þær fórnir voru oft og
tíðum svo miklar, að okkur
nútímamenn undrar. Við
gieymum því æði oft, að ekki
eru liðnir nema tæpir 8 ára-
tugir, síðan fyrsti gagnfræða-
skólinn hérlendis tók til
starfa, Möðruvallaskóli. Áð-
ur höfðu aðeins starfað lat-
inuskólarnir og örfáir barna-
skólar Við gleymum því
einnig, að flestir þeir hlutir,
sem við í dag teljum sjálf-
sögð þægindi, voru ekki til
um, það leyti: Vegir, brýr,
skip og hús: Allt eru það
verk þeirrar kynslóðar, sem
nú er komin á efri ár og hinn-
ar, sem er á miðjum aldri.
Erlendar þjóðir eiga sér
minjar um forna frægð og
menningu í reisulegum bygg-
ingum, köstulum, höllum,
vegum og virkjum, kirkjum
og brúm Islenzk þjóð á fátt
slíkra minja. Efnaleg örbirgð
þjóðarinnar var löngum slík,
cð húsagerð hennar varð lítt
voranleg, byggingarefnið að-
allega torf, enda töldu er-
lendir sæfarendur Isiendinga
sérstaklega náttúraða fyrir
að eiga heima i moldarbingj-
um. Fornir dýrgripir okkar
eru ekki fólgnir í íburðar-
miklu skrauti faigurra bygg-
inga, heldur í fáeinum skinn-
blöðum, velktum og löskuð-
um, jafnvel morknum. Marg-
ur Islendingurinn mun hafa
getað tekið undir með Jóni
rrófessor Helgasyni, er að
ævilokum dró:
„Spyrji þá einhver, hvar at-
hafna minna sér staði,
er það í fáeinum línum á
gulnuðu blaði.“
Á gulnuðum blöðum og
gömlum, velktum skinnbókum
íslendingar lifðu langa vet-
ur, mörg hörmungaár, í
myrkri og kulda. Píningur
bugaði þá ekki, Lurkur elcki
heldur. Isavetur fengu kalið
fætur þeirra, og hlið vítis, á
borð við Heklu, söfnuðu glóð-
um elds að höfðum þeirra.
Drepsóttir og slæmir verzlun-
arhættir lögðust á eitt við að
slæva þrek þeirra og kjark.
Fiskur fyllti að vísu hvern
vog og hverja vík, en snæris-
leysi þjóðarinnar varð honum
til lífs. íbúar hins igrýtta og
veglausa lands urðu tíðum að
nota hornskeifur undir hesta
sína, og timburskortur var
slíkur, að lík voru oftlega
grafin kistulaus. En jafnvel
þegar hvað mest syrti i álinn,
héldu Islendingar kjarki sín-
um og reisn, varðveittu þau
andlegu verðmæti, sem nú
þy'kja dýrlegastar eigur nor-
rænna þjóða, og auðguðu þjóð
Ólafur Haukur Árnason
isína ágætum verkum. 1 okkar
höndum er arfurinn eftir
þetta snauða fólk Okkar er
að varðveita hann og ávaxta.
Og minnumst þess ætíð, að
móðurmál okkar, bókmennt-
ir og saga eru dýrri og meiri
dásemdir en jafnvel hinar há-
timbruðustu hallir.
Nemendur góðir. • Eitt af
öndvegisskáldum okkar, sem
enn er ofar moldu, Davið
Stefánsson frá Fagraskógi,
hefur kveðið um vizlkubrunn-
inn, Mímisbrunn, sem ég
sagði frá í upphafi máls
míns:
„Glitrár á gathamótum
guða og villtra þjóða,
umvafin asksins rótum,
sigra þau viðfangsefni, sem
þið fáið að glíma við. Eg
veit, að þið getið það. En ég
þykist og vita, að erfiðasta
glíman, sem þið eigið fyrir
höndum, jafnvel um alla ævi,
er glíman við ykkur sjálf.
Það eru gömul sannindi, að
erfiðara sé að sigra sjálfan
sig en aðra, sá sé meiri, sem
sigrar sjálfan sig, en hinn,
sem vinnur borgir og lönd.
Það er oftast auðveldara aö
vera latur en duglegur, það
kostar minni sjálfsaga og
tamningu að vera ókurteis
og ruddalegur en háttvís og
prúður. — En minnizt þess
jafnan, að háttvísi og trú-
mennska í starfi eru aðals-
merki góðra manna. Sem eðli-
ilegt er, munu hæfileikar ykk-
ar til bóknáms misjafnir. Því
ier þörf aukins og fjölbreytt-
ara verknáms, og að því mun
stefnt. Hins ber ekki að dylj-
ast, að allt nám krefst sleitu-
lausrar vinnu. Mörg ykkar
eru iskólaskyld. Mér er ekki
grunlaust um, að enn þann
dag í dag, á því herrans ári
1959, séu þeir til, sem álíta
fræðsluskyldu unglinga þung-
bæra kvöð. Ef það er kvöð
að vera maður og ganga upp-
réttur, þá má ef til vill til
sanns vegar færa, að skyldu-
nám sé kvöð. Annars tæplega.
Skyldunámið á fyrst o g
fremst að miða að því að
gera ykkur að nýtum mönn-
um. Og ég hefi aldrei heyrt
þess getið, að skólanám spillti
meinum. Hins vegar hefi ég
kynnzt fjölda greindra
manna, sem harma það sí-
fellt að hafa ekki notið skóla-
menntunar í æsku fyrir fá-
tæktar sakir. En ég þekki
engan andlega heilbrigðan
mann, sem sér eftir að hafa
aflað sér menntunar. — Þið
hefðuð gott af að hugleiða,
hve margt er nú lagt upp i
hendurnar
kynslóðir
vitið, að ekki er til þess ætl-
azt, að þið gjaldið þetta öðru
en þyí, að leitast við að verða
háttvíst og siðað fólk. Þið
iberið ekki utan á ykkur, að
þið hafið lært ensku eða alge-
bru, en menntun ykkar og
manndómur sést af háttvísi
og hæversku í frhmgöngu.
Sæmilega uppalinn maður
krotar til dæmis ekki á veggi
og húsgögn. fílíkt gera að-
eins frumstæðir menn, sem
ekki hafa komizt 1 kynni við
þá ágætu uppfyndingu, papp-
írinn. Ef unglingur veður inn
í hreina stofu á skítugum
skóm, verður flestum á að
spyrja, hvar í ósköpunum
hann sé alinn upp. Minn-
izt þess, nemendur, að hvar
sem þið farið, eruð þið raun-
verulega að sýna, hvert upp-
eldi þið hafið hlotið. Þið er-
uð fulltrúar skólans ykkar,
bæjarins ykkar og ekki sizt
heimila ykkar oig foreldra.
Fyrsta skilyrðið til að verða
menntaður maður er að
kunna algengustu mannasiði
og geta hlýtt viturlegum lög-
um og reglum. Skólinn er
raunar lítið samfélag, sem
verður að setja þegnum sín-
um ákveðin lög. Að vísú
munu þau ekki margbrotin
eða flókin. En til þess er
ætlazt, að þeim sé hlýtt. Þau
hafa nefnilega meira upp-
eldisgildi en margur hyggur.
Sá, sem venur sig ungur á
að hlíta skynsamlegum regl-
um, er betur undir það bú-
inn að verða löghlýðinn þjóð-
félagsþegn, er tímar renna,
en hinn, sem fékk aldrei sigr-
azt á sjálfum sér, agaði sig
aldrei til hlýðni við vissar
reglur. Það er hætt við — og
raunar víst, — að margur
brotamaðurinn hafi verið
baldinn þegar í æsku, aldrei
hamið skap sitt og háttu að
reglum siðaðs samfélags. Er
Grettir Ásmundarson sígilt
ur og göng með þeirri hátt-
vísi og virðingu, sem hæfir
þeim stað, er veitir ykkur
úr uppsprettulindinni góðu, en
dýru, Mímisbrunni. Hlítið
lögum hans og reglum. Þær
eru settar fyrir ykkur, ykk-
ur til leiðbeningar, en, ekki
gegn ykkur. Vitið, að kenn-
arinn er leiðbeinandi ykkar,
vinur og samstarfsmaður, sem
vill verða ykkur að liði í
starfi ykkar og striti.
Góðir áheyrendur Við lif-
um á þeirri öld, þegar svo
er um villt fyrir mörgum, að
allir hlutir, hvert starf, jafn-
vel smá viðvik, er metið til
fjár. Við gerum okkur sjaldn-
ast ljóst, að þeir hlutir, sem
dýrmætastir eru, munu aldrei
fást keyptir við fé. Svo dýr
er spekin, að Öðinn varð að
láta hálfa sjón sína fyrir
drykk úr þekkingarlindinni.
Þar hefðu engir peningar
dugað, Og skyldi nokkurn
tímann hafa verið fátækari
prestur á Hvalfjarðarströnd
en sá, er Passíusálmana
kvað? Og hver myndi treysta
sér til að bæta okkur það upp
1 peningum, ef við hefðum
aldrei eignazt þá? Myndum
við hafa endurheimt sjálf-
stæði okkar 1918, ef þjóðin
hefði verið eintómir milljóna-
mæringar, en engin þjóðleg
menning, grundvölluð á 1000
ára bókmáli, verið til? Við
erum fáir, Islendingar, við
erum ekki fleiri en svo, að
naumast yrði eftir því tek-
ið, þó að við flyttumst allir
í hóp einn góðan veðurdag
til einhverrar milljónaborgar
istórþjóðanna. Tilveruréttur
okkar sem sjálfstæðrar þjóð-
ar byggist fyrst og fremst
á þjóðlegri menningu okkar
og máli. Ef við glötum því,
erum við ekki lengur til sem
íslendinigar. Það fengist ekki
keypt aftur, hversu mikið fé
sem í boði væri. íslenzk menn-
ing er undur og dýrmæti.
Aðalviðfangsefni hvers skóla
hlýtur að vera að tengja
æskuna þessari menningu,
tengja hana gengnum kyn-
slóðum, lífi þeirra og starfi,
sigrum og ósigrum, opna
henni sýn inn í dásemdir
íslenzkra bókmennta, búa
Framhald á 9. siðu
á ykkur, sem dæmi tun slíka óhamingju-
fóru á mis við. menn.
Ólaíur Haukur Árnason tók við skólastjórn
í Gagnfræðaskóla Akraness nú í haust og
birtast hér kaflar úr skólasetningarræðunni.