Verktækni - 25.04.1988, Síða 10

ALIT
Þórir Einarsson, prófessor:
ATHAFNAMENN OG
FRUMKVÖOLAR
Þaö hefur verið ánægjulegt að sjá
hvernig athafnamaðurinn hefur að nýju
veriö hafinn til vegs og virðingar í heim-
inum á undanförnum 5-10 ár um. Ekki
er lengur litið á hann sem braskara
eða þrjót heldur bjargvætt framfara
og hagvaxtar. Peter Drucker, sá
þekkti stjórnunarþostuli, hefur vakið
athygli á þeim skilum sem urðu í
bandarísku efnahagsllfi upp úr 1970.
Frá stríðslokum og fram til þess tíma
komu þrjú af hverjum fjórum nýjum
störfum I hlut hins opinbera eða stór-
fyrirtækja. Eftir það snerist dæmið við
og flest ný störf hefur síðan verið að
hafa hjá smáum fyrirtækjum og nýj-
um. Þótt þekktustu dæmin séu úr
hátækniiðnaði fer fjarri því að hann sé
allsráðandi og er einungis þriðjungur
nýrra starfa I Bandaríkjunum frá 1970
rakin til hans. Flestra hinna er að leita
I nýjum þjónustufyrirtækjum, sem
ýmist sækja beint á mið neytenda
eins og veitingastaðir og fjárfestinga-
sjóðir (einkaþjónusta) eða fyrirtækj-
um sem annast fræðslu, þjálfun og
ráðgjöf (aðfangaþjónusta).
Hin alþjóðlega umræða um at-
hafnamenn náði einnig til íslands og
leiddu til jákvæðra aðgerða stjórn-
valda. Má þar nefna stofnun Þróun-
arfólagsins, stofnun vöru- og mark-
aösdeildar hjá Iðnlánasjóöi, heimild
fyrir Iðnþróunarsjóð til að verja allt að
10% af rekstrarafgangi hvers árs til
lána með sérstökum kjörum og til
styrkveitinga. Minna má á iðnráögjöf
I landshlutum og smáfyrirtækja-
verkefnið ,,Taktu þór tak“ á vegum
iðnaðarráöuneytisins þar sem fólki
með nýjar viðskiptahugmyndir var
boðið aö taka þátt I námskeiði til að
undirbúa þær. Þá hafa einkaaðilar
haft með samtök eins og Frumkvæöi
h.f. til að styðja við bakið á athafna-
mönnum.
Hver er athafnamaöur?
Hugtakið athafnamaður er notað
hér í svipaöri merkingu og „entre-
preneur" á ensku, en orðabókarþýð-
ing á þvl er: ,,maður sem á eigin
áhættu fæst viö aö stofna og reka
fyrirtæki: maður sem stundar sjálf-
stæðan atvinnurekstur". Sumir
kjósa að nota orðið frumkvöðull I
staðinn en í minum huga er merking
þess þrengri eins og siðar verður vik-
ið að.
Hver er þá athafnamaður? ,,Er það
sérhver einstaklingur sem stofnar nýj-
an atvinnurekstur". Samkvæmt þýð-
ingunni ætti svo að vera og sú merk-
ing er einnig ráðandi í almennri um-
fjöllun um athafnamanninn í ensku-
mælandi löndum.
Hinn nýja rekstur athafnamanns-
ins, á ensku ,,venture“, kallar orða-
bókin ,,áhættufyrirtæki/-framtak“.
Fer að mínu mati best á að kalla hann
framtak. ( samræmi við það yrði
„venture capital að framtaksfé.
Innan stjórnunarfræðanna hefur
áhuginn á athafnamanninum fundið
sér farveg og lagt grunn að nýrri
undirgrein sem á ensku er ýmist köll-
uð „Enterpreneurship" eða „New
Venture Creation“. Er þar leitast við
að skýra út þá þætti sem ráða hegð-
un athafnamanna í atvinnulífinu og
einkenna hin nýja rekstur þeirra eða
framtak. Þessa fræði eða kennslu-
grein er viö hæfi að kalla framtaks-
fræði. Kennsla í henni hófst í nokkr-
um viðskiptaskólum í Bandaríkjunum
fyrir rúmum 10 árum og er hún nú í
kennsluskrám flestra viðskiptaskóla
og deilda vestan hafs og austan og
reyndar einnig hérlendis. Tilgangur
greinarinnar er hagnýtur: að hvetja til
framtakssemi og athafnasemi f at-
vinnullfinu og sýna hvernig standa
megi skynsamlega að framtaksverk-
efnum án þess að boðið sé upp á eina
allsherjar formúlu. Til þess er fyllsta
ástæða því að hratt saxast á nýju fyr-
irtækin. ( Bandaríkjunum er talað um
að allt að 70% þeirra standist ekki
eldraunina.
Þeim sem vilja fræðast sem mest
um athafnamenn og efla þá og
styrkja með fjármagni og ráðgjöf er I
mun að þrengja hóp þeirra með því
að líta burt frá svokölluðum smá-
atvinnurekendum. Með þeim er átt
við einstaklinga sem stofna og stjórna
fyrirtæki ( þeim tilgangi að uppfylla
þröng persónuleg markmið. Þau eru
aðallega tvíþætt: Að vera eigin herra
og sjá sór og sínum fyrir öruggum
tekjum. Reksturinn er aöaltekjulind
þeirra og tekur mestan tíma þeirra og
fjármagn. Þeir geta haft sæmilegar
tekjur með mikilli vinnu en hagnaðar-
von umfram það og stækkunar-
möguleikar eru litlir. Séu þeir þó fyrir
hendi skortir smáatvinnurekendurna
samt stjórnunargetu til aö takast á við
stærri verkefni. Þeir eru einnig
áhættufælnir, vilja ekki stofna örugg-
um tekjum og eignum I hættu á altari
vonar um meiri hagnað og vöxt. (
þessum hópi eru eigendur þjónustu-
fyrirtækja eins og lltilla verslana, sölu-
turna, efnalauga og vídeóleiga svo
eitthvað sé nefnt og upp til hópa ein-
yrkjar eins og iðnmeistarar, sjálfstætt
starfandi sérfræðingar (tannlæknar,
löggiltir endurskoðendur o. fl.) Með því
að sleppa þessum smáatvinnurek-
endum úr hópi athafnamanna minnk-
ar hann verulega að höfðatölu. Þó
verður að gera þann fyrirvara að úr
þessum hópi getur brotist einn og
einn einstaklingur, sem hefur öll ein-
kenni athafnamannsins.
Eftir eru þá þeir athafnamenn sem
áhugaverðastir eru: þeir einstakling-
ar sem eygja tækifæri í atvinnulífinu
til vaxtar og hagnaðar og hafa getu
og þor til að nýta sór þau. Öll byggja
þessi tækifæri á einhverri sérstööu
á sviði markaðs, framleiðslu, þjón-
ustu eða stjórnunar. Þessi sérstaöa
er mismikil. Hjá mörgum getur hún
falist I markaðssmugu (niche) eða
vöruafbrigöi. Oft duga minni háttar
frávik til að halda velli. Innan þessa
hóps athafnamanna finnst aftur
smærri hópur manna, frumkvöðlar
eða brautryðjendur. Þeir eru gjarnan
I mestu uppáhaldi þegar þeir hafa
sannað gildi sitt en geta átt erfitt upp-
dráttar I byrjun.
Frumkvöölar: Skapandi
skemmdarvargar
Þeim hefur verið best lýst af Jos-
eph A. Schumpeter (1934), austur-
rískum hagfræðingi, er starfaði lengst
af sem háskólakennari við Harvard-
háskólann. Hugmynd hans var sú að
efnahagsþróun og hagvöxtur yfir
lengri tíma væru borin upp af frum-
kvöðlum sem ryðji nýbreytni, nýjung-
um eða nýsköpun (innovation) braut
inn I atvinnullfið. Þeir stokka fram-
leiðsluþættina upp á nýtt. Þeir brjóta
niður hefðbundna markaðs- og fram-
leiðsluhætti I atvinnulífinu og byggja I
staðinn upp nýja og afkastameiri.
Schumpeter lýsir þessum verknaði
sem „skapandi skemmdum" (cre-
ative destruction) svo að slíka frum-
kvööla mætti að ósekju kalla „skap-
andi skemmdarvarga"!
Upptalning Schumpeters á aðferð-
um frumkvöðla þegar þeir hasla.sér
völl I atvinnulífinu er enn I fullu gildi.
Þær eru:
1. að innleiða nýja vöru á markað
2. að innleiða nýjar framleiðsluað-
ferðir
3. að opna nýja markaði
4. að opna fyrir nýjum lindum að-
fanga
5. aöstokkauppnýjaatvinnugrein
Sálfræðileg sjónarhorn
Menn hafa tekið eftir þvi að hagn-
aðarvonin eða fjárhagslegur ávinn-
ingur er ekki einhlít skýring á fram-
takssemi athafnamannsins. Því
hefur verið leitað að öðrum og dýpri
ástæðum, sem kalla mætti sálræna
hreyfikrafta. Þekktastar eru kenn-
ingar McClellands sem telur að hjá
athafnamönnum séu einkum þrenns
konar þarfir virkar: athafnaþörf,
valdaþörf og tengsla- eða félagsþörf.
Tvær þeirra fyrri hafa úrslitaáhrif á
ferli athafnamannsins. Það lætur að
líkum að athafnaþörfin sé I fyrirrúmi
hjá athafnamanninum. Hún hefur
verið skilgreind þannig: Löngun til
að axla persónulega ábyrgð á
ákvörðunum sínum og gerðum:
taka miölungs áhættu: sjá áþreifan-
legar niðurstöður athafna sinna, þó
þannig aö áfangar og keppimörk
sóu hvorki of fjarlæg og þung né
nærtæk og lótt. Maður með athafna-
þörf þarf að spreyta sig á verki sem
hann ræður ekki of auðveldlega við
en er ekki fyrirfram vonlaust. Þarfir
fyrir álit og viöurkenningu á vel unn-
um störfum tengjast athafnaþörfinni
og styrkja hana séu þær uppfylltar.
Valdaþörfin er tvíþætt: þörfin fyrir
að stjórna sjálfum sér, vera sinn eig-
in herra og öðrum óháður og þörfin
fyrir að ráða yfir öðrum og sjá fram-
tak sitt og afsprengi vaxa og dafna,
jafnvel þótt það taki langan tima. Oft
er þörfin fyrir virðingu I slagtogi með
valdaþörfinni.
Bæði athafna- og valdaþörfin eru
taldar vera virkar samtlmis hjá athafna-
manninum. Athafnaþörfin er þó al-
mennt talin sterkust á upphafsferli
hans þótt sumir séu óstöðvandi I at-
hafnaþrá sinni og ráðist stöðugt I nýtt
framtak að afloknu því eldra. Valda-
þörfin sígur siðan gjarnan á þegar
þroski og aldur færast yfir athafna-
manninn.
Þá hefur því verið haldið fram að
athafnasemi sé aö vænta hjá þeim
sem taka athafnamenn sér til fyrir-
myndar og hafa gildismat sem segir
að þeir ákveði sjálfir örlög sín („Guð
hjálpar þeim sem hjálpar sér sjálfur",
„að trúa á mátt sinn og megin”.).
Félagsfræðileg sjónarhorn
Þær skoðanir eru uppi að félags-
legir þættir geti skýrt hegöun at-
hafnamannsins. Þekktastar eru kenn-
ingar Max Weber I þessu efni. Hann
hélt því fram að kristin mótmælenda-
trú, sérstaklega heittrúarstefnur, hefði
getið af sér gildismat sem verðlaun-
ar mikla vinnu, sparsemi og sparn-
að sem mæla mætti I veraldlegum
auði en litið óhófsneyslu hornauga.
Fyrir þessar dyggðir yrði umbunað I
öðrum heimi. Þetta gildismat taldi
Weber hafa veriö driffjöður athafna-
manna á Vesturlöndum frá siða-
skiptum og skýra iönbyltinguna og
hraða efnahagsþróunar I kjölfar
hennar.
Tveir siðustu liðirnir þurfa skýringar
10
VERKTÆKNI — 25. APRÍL 1988