Bændablaðið - 08.04.1997, Blaðsíða 6

6
Bœndablaðið
Þriðjudagur 8. apríl 1997
Mjólkurfélag Reykjavíkur áttatíu ára
Þá komu bændur í
bæinn og seldu mjólk
Þegar bændur í nágrenni höfuðborgarinnar tóku að huga
að stofnun félagsskapar um sölu mjólkur fyrir rúmum 80
árum fór hún fram með öðrum og frumstæðari hætti en þekkt
er í dag. Bændur fluttu mjólk frá sveitabæjum og seldu
ógerilsneydda á markaðsstöðum, einkum við brauðbúðir og
kaffihús höfúðborgarinnar en einnig annars staðar þar sem
möguleikar voru að ná til almennra neytenda. Ekkert skipu-
lag var á dreifmgu og sölu mjólkur og áttu bændur jafnan
mikið undir því hvort þeim tókst að ná til fastra viðskipta-
vina sem einkum voru brauðgerðar- og kaffihús. Undir hæl-
inn var lagt hvort bændur gátu komið öllum afurðum sínum í
verð og einnig fyrir hvaða greiðslu þeir urðu að láta þær af
hendi. Oft þurftu bændur að greiða verulega þóknun fyrir
aðstöðu til að koma mjólkinni í hendur neytenda, einkum
almennings, og gat þá eftirtekjan orðið rýr.
Árið 1915 urðu nokkur umskipti í landbúnaði. Árferði
var gott og jók það bjartsýni og kraft margra bænda til að
vinna að bættum hag með því að auka framleiðslu sína.
Nautgripum fjölgaði, meira af mjólk barst á markað í
Reykjavík og skipulagsleysið í sölumálum jók á vanda
bænda. Á þeim tíma var tæpast um aðra kælitækni en bæjar-
læki og tjamir að ræða. Mjólkin þoldi því illa geymslu og
var oft orðin súr þegar hún komst í hendur neytenda auk
þess sem sjúkdómar, einkum taugaveiki, bárust frá sveita-
bæjum til þéttbýlisins með mjólkinni. Mjólkurframleiðslan
var einnig mismikil eftir árstíðum og oft barst meiri mjólk á
markað á vorin og ffam eftir sumri en tókst að selja þótt á
öðmm tímum væri stundum um mjólkurskort að ræða. Verðlag
mjólkur fór einnig nokkuð eftir framboði og eftirspum á
hveijum tíma auk þess sem opinber verðlagsnefnd setti há-
marksverð á mjólk sem tæpast er hægt að segja að miðast hafi
við ffamleiðslukostnað. Eftirtekja bænda var því rýr og í litlu
samræmi við alla fyrirhölhina.
Að vernda rétt sinn gegn
gjörræði
Ljóst varð að skipulagsleysið hentaði bændum illa og
kom neytendum heldur ekki til góða. Því fóru forsvarsmenn
í bændastétt á suðvesturhorni landsins að huga að samvinnu
og að koma betra skipulagi á sölumálin. í gerðabók frá árinu
1915 kemur fram að þann 28. desember sama ár hafi verið
haldinn fundur manna er stóðu að framleiðslu mjólkur í
Reykjavík og nágrenni, í Iðnaðarmannahúsinu í Reykjavík. í
gerðabókinni segir að fundurinn hafí verið ljölsóttur og
fundarefnið þetta: „Hver leið er til þess, að vemda rétt sinn
gegn því gjörræði, sem verðlagsnefnd landsins hefur sýnt
mjólkurframleiðendum í Reykjavík og grennd, með því að
setja skóinn fyrir dymar með því að ekki megi verð á mjólk
fara ffam úr 22 auruni pr. líter,“ eins og segir í orðréttum
texta gerðabókarinnar. í fundargerðinni kemur fram að
miklar umræður hafi orðið á fundinum og niðurstaða hans að
kjósa nefnd er skyldi skipuð þremur mönnum úr Reykjavík
og einum úr hverjum f|ögurra nærliggjandi sveita. Var
nefndinni meðal annars fengið það verkefni að fá ákvæðum
um hámarksverð á mjólk breytt á viðunandi hátt.
Frá öngþveiti til
mjólkurbúða
Segja má að með stofnun þessarar nefndar hafi verið
lagður grunnur að stofnun Mjólkurfélags Reykjavíkur því á
fundi hennar kom fram tillaga er var samþykkt um stofnun
félags mjólkurframleiðenda. Stofnunin varð að veruleika og
kom félagsráð hins nýstofnaða félags saman til síns fyrsta
fundar 28. mars 1917, sem er stofndagur Mjólkurfélags
Reykjavíkur. Þá hafði náðst nokkur árangur í kjarabaráttu
bænda því á stofnfundinum var verð á mjólk ákveðið 38
aurar á lítra. Það þótti ekki mikið en hafði þó hækkað um 14
aura frá árslokum 1915. Á öðrum fundi félagsráðs, sem
haldinn var 5. maí á sama ár, var samþykkt tillaga frá Jóni
Kristjánssyni, er var fyrsti formaður þess, um að félagið tæki
að sér sölu á mjólk. Með því voru stigin fyrstu skrefin til
skipulagningar á sölu mjólkur á höfuðborgarsvæðinu því að
lokinni þessari samþykkt var hafíst handa um að koma á fót
mjólkurbúðum í Reykjavík. Stofnun Mjólkurfélags
Reykjavíkur átti því mikinn þátt í að leiða bæði bændur og
borgarbúa frá því öngþveiti er ríkti í sölu mjólkur á
höfuðborgarsvæðinu.
Umskipti í landbúnaði
og uppgangstími
Á þriðja áratugnum urðu umtalsverö
umskipti í íslenskum landbúnaði.
Þjóðfélagið var að breytast úr
bændasamfélagi og þéttbýli tekiö aö
myndast víða um land en þó einkum í
Reykjavík. Fleiri og fleiri hættu að stunda
sjálfsþurftarbúskap og fór markaður fyrir
landbúnaðarafurðir vaxandi. (kjölfar fyrri
heimsstyrjaldarinnar var efnahagsástand
betra en áður hafði þekkst og hagur margra
bænda vænkaðist. Ræktun jókst og fyrsti
vísir aö vélvæðingu hélt innreið sína í
íslenskan landbúnað. Þótt ýmsar ytri
aðstæður yröu þannig til aö auka hag
bænda átti samtakamáttur þeirra einnig þátt
í þeim umbótum er þeir uröu aönjótandi.
Eitt þeirra félagssamtaka er vann ötullega
aö hagsmunamálum landbúnaðar á
þessum tíma var Mjólkurfélag Reykjavíkur.
Við tölvustýringu á kögglunarvél.
Það er Jón Þór Pálsson sem hér er
ad gangsetju vélina.
Umfangsmiklar
framkvœmdir
Á árunum 1929 og 1930 var hafist
handa um umfangsmiklar framkvæmdir á
vegum Mjólkurfélagsins í þvi augnamiöi að
víkka starfssvið og auka þjónustu. Félagið
hafði áður fest kaup á húseign á horni
Lindargötu og Vatnsstígs í Reykjavík þar
sem fyrstu mjólkurstöð þess var komiö á
fót. Þar var unniö að gerilsneyðingu mjólkur
og framleiöslu mjólkurafuröa á borö við
skyr og rjóma Mjólkurstöðin við Lindargötu
sendi einnig frá sér mjólk til neytenda og
hafði starfaö um nær tíu ára skeiö þegar
Ijóst var að auka þyrfti aðstöðu hennar. Var
hafist handa um byggingu fullkominnar
mjólkurstöðvar við þann hluta Hringbrautar
sem nú he'itir Snorrabraut og varð síðar
aðsetur Osta- og smjörsölunnar um langt
árabil. Á sama tíma réðust forráðamenn
Mjólkurfélags Reykjavíkur í byggingu
stórhýsis viö Hafnarstræti. Með því jukust
starfsmöguleikar félagsins mikið og í
Hafnarstrætinu varð til vísir að þeirri
starfsemi sem einkennt hefur félagið síðan
en það er blöndun og sala á fóðurvörum
fyrir búpening.
Kornmylla og
fóóurblöndun
í Hafnarstræti 5 kom Mjólkurfélag
Reykjavíkur upp kommillu og vélabúnaði til
blöndunar fóðurvara og hóf sölu á öllum
algengum tegundum kornvara. Auk þess
var fljótlega farið að versla með sáðvörur,
girðingarefni og ýmsar byggingavörur auk
heyvinnuvéla. Mjólkurfélagið opnaði einnig
smásöluverslun í Hafnarstrætl 5 þar sem
margvíslegar rekstrarvörur til landbúnaðar
voru á boðstólum. Á þann hátt tók félagið
þátt i þeirri miklu uppbyggingu, sem var að
hefjast í landbúnaði á þessum tíma, þótt sú
uppbygging yrði ekki að öllu leyti samfelld
og erfiðleikar kæmu illa niður á starfsemi
þess síðar. Um sama leyti og Mjólkurfélag
Reykjavíkur rak mjólkurstööina við
Hringbraut, síðar Snorrabraut, voru
starfrækt þrjú önnur mjólkurbú á
Suðurlandi; Mjólkurbú Flóamanna á
Selfossi, Mjólkurbú Ölfusinga í Hveragerði
og Mjólkurbú Thors Jensens á
Korpúlfsstöðum.
Kreppa og erfiðleikar
Uppgangurinn í landbúnaði varð
ekki stöðugur. Kreppan mikla á fjórða
áratugnum lét engan ósnortinn. Ekki heldur
bændur sem margir uröu að draga saman
þegar markaður fyrir afurðir þeirra minnkaöi
vegna samdráttar í almennu atvinnulífi,
atvinnuleysi og þverrandi kaupgetu
almennings. Þetta haföi mikil áhrif á
starfsemi Mjólkurfélags Reykjavíkur sem þá
haföi nýlega lagt í miklar fjárfestingar til
þess að geta þjónað bændastéttinni sem
best þegar hún hóf að brjótast frá
búskaparháttum fornaldar til nútíma. Auk
kreppunnar urðu umtalsverðar breytingar á
mjólkursölu í landinu eftir að Alþingi setti
lög um sölu afurða á árinu 1934 og voru af
mörgum kölluð mjólkurlögin.
Afurðasölulögin frá 1934 höfðu mikil áhrif á
dreifingu og sölu mjólkur og meöal annars
þau að Mjólkurfélag Reykjavíkur hætti
vinnslu og sölu mjólkurafurða.
í lok fjórða áratugarins var farið að
gæta verulegs vonleysis vegna langvarandi
samdráttar í efnahagslífinu. Verslunin fór
ekki varhluta af samdrættinum fremur en
bændastéttin. Til að bregðast við
aðsteðjandi vanda ræddi stjórn
Mjólkurfélags Reykjavíkur meðal annars þá
kosti að skipta félaginu í þrjár
rekstrareiningar.
Smásalan og
Hafnarstræti 5 selt
Gert var ráð fyrir að um almennan
verslunarrekstur yrði aö ræða þar sem
verslunin Uverpool og útibú yrðu sérdeild,
rekstur húseignarinnar að Hafnarstræti 5
yrði aðskilinn rekstri heildsölu, kornmyllu
og viðskiptum við bændur er mynduðu
sjálfstæða rekstrareiningu. Af þessu var þó
ekki en nauðsynlegur samdráttur
framkvæmdur með öðrum hætti. Árið eftir
voru margar að eignum Mjólkurfélagsins
seldar og má þar nefnda
smásöluverslunina og húseignina viö
Hafnarstræti 5. Að þessari
endurskipulagningu afstaðinni annaðist
Mjólkurfélag Reykjavíkur heildverslun,
mölum á komi og viöskipti við bændur sem
halda vildu í vonina um að félagiö gæti
áfram veitt landbúnaðinum þá þjónustu
sem það hafi gert á uppgangstímanum.
Hætt við að leggja
félagið niður
Eftir þetta hófst erfið uppbygging
sem ekki varð sé fyrir endann á í bráð. Um
sumarið 1941 var staðan svo erfiö að 14.
júlí það ár var samþykkt á stjórnarfundi að
leggjafélagiö niður og selja það sem eftir
var af eignum þess. Til þess kom þó aldrei
eins og sést af 80 ára sögu þess í dag.
Magnús Þorláksson á Blikastöðum beitti
Jóhannes Sigurdsson viö vél sem
sekkjar fóðrið. ________________
sér þá fyrir því ásamt fleiri bændum í
Mosfellssveit að sölunni yrði frestað á
meðan þess yröi freistað að finna því
rekstrargrundvöll á ný. Þá var kreppan
afstaöin og efnahagur landsins tekinn að
vænkast, meðal annars vegna annarrar
heimsstyrjaldarinnar og hersetu landsins er
hafi mikil fjármálaleg umsvif í för með sér.
Mjólkursamlag Kjalarnesþings bauöst til aö
lána fé til uppbyggingar Mjólkurfélags
Reykjavíkur og Búnaöarbankinn hét
stuðningi yrði hætt við sölu á félaginu. Ekki
kom til þess að leita yrði á náöir Kjalnesinga
því þegar til kom nægöu lánveitingar
Búnaðarbankans til þess að koma fótum
undir reksturfélagsins að nýju.
Frumkvöðull í
Sundahöfn
Aöeins fjórum árum eftir að rætt var
um að leggja Mjólkurfélag Reykjavíkur
niður og verulegur hluti eigna þess seldar
vegna rekstrarerfiðleika vár staða þess aftur
orðin þaö góö að afráðiö var að hefjast
handa um nýjar framkvæmdir. (mars 1945
hafði félagið tryggt sér lóö við austanverðan
Laugaveg, fyrir innan mjólkurstöð
Mjólkursamsölunnar. En vegna
aðhaldsaðgerða fjárhagsráðs, er á þeim
tima hafði nánast atræðisvald um
fjárfestingar í landinu, var ekki unnt að
hefjast handa um byggingar fyrr en á árinu
1952.
Á árunum 1952 og 1953 var reist
nýtt versiunar- og verksmiöjuhús á lóöinni
við Laugaveg 164 og einnig á samliggjandi
lóö viö Brautarholt. I þessu húsnæði var
komið upp kornmyllu og aðstöðu til
blöndunar fóðun/öru. í framhaldi af
byggingu húsnæðis fyrir starfsemi félagsins
var hafist handa um endumýjun á vélakosti
þess. Þá voru nýjar aðferðir teknar að ryðja
sér til rúms við gerð fóðurs og þá einkum í
því efni aö köggla fóðrið i stað þess að
blanda það f formi mjöls.
Nýrrar aðstöðu leitað
Starfseminni óx fiskur um hrygg og
tækninýjungar kölluðu á meiri
framkvæmdir. Meðal annars var rætt um
byggingu fóðurturna á Ártúnshöfða og sótt
um lóö í því skini. Með tilkomu fóðurturna
myndu opnast möguleikar á að flytja heila
skipsfarma af komi til landsins i einu og sáu
menn verulega hagkvæmni fólgna í slíkum
viðskipta- og framleiðsluháttum.
Forráðmenn Mjólkurfélags Reykjavíkur
Asgeir Haröarson fóðurfrœðingur
hugar að gœðum framleiðslunnar.
könnuðu einnig möguleika á aðstööu fyrir
starfsemi félagsins á svæöi
vesturhafnarinnar i Reykjavík en hugmyndir
þar að lútandi hlutu dræmar undirtektir
borgaryfirvalda, sem þá höfðu ákveðið
skiptingu hafnarsvæðisins á þann veg aö í
vesturhöfninni skyldi veröa framtíðar
fiskihöfn Reykjavíkur. Mjólkurfólagi
Reykjavíkur var hins vegar bent á aðstöðu
sem var að skapast vegna
hafnarframkvæmda Reykjavíkurborgar viö
Vatnagarða þar sem Sundahöfn er nú.
Þessum ábendingum var vel tekiö og
hugðust forráömenn Mjólkurfélagsins nýta
sér þá aðstöðu sem þeim stóö til boða.
Frumkvöðull í
Sundahöfn
Hið nýja tækifæri, sem uppbygging
Sundahafnar bauð, varð til þess að
samstarf myndaöist á milli þriggja
fóðurvörusala um uppbyggingu móttöku og
geymsluaðstöðu fyrir stóra kornfarma. Ljóst
var að slík samvinna myndi leiða ákveðna
hagkvæmni af sér og hafði Mjólkurfélag
Reykjavíkur forystu um að koma henni i
framkvæmd. Þetta leiddi til þess að
Fóðurblandan og fóröurvömdeild
Sambands íslenskra samvinnufélaga
stofnuðu auk Mjólkurfélags Reykjavíkur
hlutafélag um stofnun Komhlöðunnar í
Sundahöfn sem tók til starfa árið 1971. Eftir
að Sambandið hætti starfsemi, festu
Fóðurblandan og Mjólkurfélag Reykjavíkur
kaup á hlut þess og eiga það nú til
helminga Þegar Mjólkurfélag Reykjavíkur
tók að starfa í Vatnagöröum var lítil sem
engin starfsemi hafin á athafnasvæði
Sundahafnar og er fyrirtækið því réttnefndur
frumkvöðull þar sem stærsta vöruhöfn
landsins er nú staðsett.
Frjáls innflutningur -
aukin vöruvöndun
Um þetta leyti var innflutningur á
blönduðu fóðri gefinn frjáls og fór
samkeppni á markaðinum því harönandi.
Leiddi það til þess að meira var vandað til
fóöurgerðarinnar auk þess sem ýtrustu
hagkvæmni var beitt við framleiðsluna.
Keypt var tölvustýrð fóðurblöndunarstöð
sem jók alla nákvæmni viö fóðurgerðina.
Þegar Fóðurblandan var seld árið 1984 var
rætt um að Mjólkurfélag Reykjavíkur festi
kaup á henni. Af því varð ekki en þegar Ijóst
var að Heildverslun Guðbjörns
Guðjónssonar vildi selja eignir sínar í
Sundahöfn hófust viðræður á milli þess
fyrirtækis og Mjólkurfélagsins er leiddu til
kaupa þess á eignum heildverslunarinnar.
Eftir að uppbyggingá starfsemi
Mjólkurfélags Reykjavíkur í Sundahöfn var
vel á veg komin var hús féiagsins viö
Laugaveg selt Mjólkursamsölunni en
skrifstofur þess fluttar í húsnæði sem
Heildverslun G.G. hafði áöur átt við
Korngarð 5 í Vatnagörðum.