Bændablaðið - 04.11.2008, Page 20

20 Bændablaðið | þriðjudagur 4. nóvember 2008
Hvernig miðar bólusetningu gegn
garnaveiki?
Mikilvægasta vörn gegn garnaveiki
er vel og snemma framkvæmd
bólusetning ásetningslamba og
kiða. Útrýming garnaveiki hefur
tekist á einu svæði á fætur öðru,
þar sem bólusetningin hefur verið
í lagi, en fleira þarf þó til. Nú ætti
bólusetning að vera komin vel á
veg á garnaveikisvæðunum. Þess er
vænst, að bólusetningarmenn hafi
tiltækar upplýsingar um það, hvort
eftir sé að bólusetja síðheimt lömb
eða einstaka hópa á svæði þeirra,
þegar eftir verður leitað bráðum hjá
héraðsdýralæknum. Fylgt verður
nýrri reglugerð um bólusetninguna
(Rg. 933/2007). Eigendur bera
aðalábyrgð á því, að öll ásetnings-
lömb þeirra séu bólusett í tæka tíð.
Bólusetningarmenn bera ábyrgð á
því að bólusett sé hjá öllum á því
svæði, sem þeim er falið af hér-
aðsdýralækni að bólusetja á og
héraðsdýralæknir skipuleggur
bólusetninguna þannig að bólusett
séu fyrir áramót öll ásetningslömb
á öllum bæjum og fylgst sé með
síðheimtum lömbum. Sveitarstjórn
ber ábyrgð einnig og getur boðið út
bólusetninguna.
Hvað er garnaveiki?
Garnaveiki er smitandi, langvinn-
ur, ólæknandi bakteríusjúkdómur,
sem leggst á kindur, geitur, naut-
gripi og hreindýr. Óvíst er, hvort
fólki er hætta búin af garnaveiki
(Crohns disease). Úrtrýming henn-
ar er nauðsyn.
Hvar er garnaveiki:
Suð-Austurland frá Berufirði að
Öræfum, Suður- og Vesturland frá
Markarfljóti að Gilsfirði, Norður-
land frá Hvammstanga að Skjálf-
andafljóti.
Hvar hefur garnaveiki verið upp-
rætt úr sauðfé?:
Eyjafjöll, Biskupstungur, Vestfjarða-
kjálki (Hólf 12), Miðfjarðarhólf,
Skjálfandahólf, Austurland suður
að Berufjarðarbotni.
Hvar hefur mistekist að uppræta
garnaveiki?
Vatnsneshólf.
Hvar hefur garnaveiki aldrei fundist?
Öræfi, V-Skaft., Vestmannaeyjar,
Vestfjarðakjálki (Hólf 9-11, 13 og
14), Grímsey, Mývatnssveit.
Hvar má hætta að bólusetja bráð-
lega?
Snæfellsnes, N-Dalahólf. Sveitar-
stjórnir gætu farið að undirbúa að-
gerðir á fleiri svæðum.
Hvað þarf að gera til að uppræta
garnaveiki?
Það virðist augljóst að garnaveiki
má útrýma alls staðar, en til þess
þarf þekkingu, vilja, skipulag og
samstöðu. Sveitarfélög og svæði
(varnarhólf), sem telja sér hag í
að uppræta veikina, ættu í samráði
við héraðsdýralækna að tilnefna
mann eða menn til undirbúnings
og eftirfylgni eða fela það land-
búnaðarnefnd. Ásetningslömb, sem
hægt er að velja, ætti að taka undan
ánum í fyrstu smölun og setja á
tún, sem ekki voru beitt s.l. vor og
síðar í hrein hús, nota hrein drykkj-
arílát og ómengað hey. Bólusetja
ætti á garnaveikibæjum sem allra
fyrst (í september eða fyrr). Seinna
má bólusetja á ósýktum bæjum,
en engin kind ætti að vera óbólu-
sett um áramót neins staðar. Látið
ekki uppdráttarkindur, hugsanlega
garnaveikismitbera, í sömu stíu og
lömb. Fjarlægið þær úr hjörðinni
og látið rannsaka strax. Tryggið, að
garnaveiki leynist ekki í kúm eða
geitum. Látið ekki vatn eða fóður
óhreinkast af saur.
Sjúkdómsorsökin, tjón,
framkvæmd varna
Garnaveikisýklarnir eru skyldir
hinum illræmdu berklasýklum og
mjög lífseigir. Þeir geta lifað 1 ár í
jarðvegi, vatni og taði utan húss og
1½ ár innan húss. Veikin er skæð í
sauðfé og geitum 1½ árs og eldri og
getur drepið hluta fullorðna ásetn-
ingsfjárins árlega, ef ekki er lag og
regla á bólusetningunni. Dauðsföll
í óbólusettu fé geta verið 10-40%
árlega. Aðeins ein bólusetning nógu
snemma er nóg til að líftryggja
kind gegn garnaveiki. Bólusetning
of seint virðist geta bælt niður veik-
ina en hún fjölgar smitberum. Ef
veikin nær að magnast getur hún
haldið áfram á staðnum, þrátt fyrir
bólusetningu. Þá getur þurft að
skipta um fjárstofn, fella allt féð,
sótthreinsa hús, tæki og búnað, fá
ómengað hey og kaupa nýjan fjár-
stofn frá ósýktum bæ eða svæði.
Veikin er fundvís á óbólusettar
kindur á hvaða aldri sem er.
Hvers vegna er nauðsynlegt að
bólusetja snemma?
Svar: Lömbin fæðast án mótefna
gegn garnaveiki. Þau fá mótefni úr
broddinum. Í broddi vel bólusettrar
kindar finnast kröftug mótefni gegn
garnaveiki. Einni mínútu eftir að
lambið hefur fengið brodd úr vel
bólusettri móður mælast kröftug
garnaveikimótefni í lambinu. Þau
mótefni eru skammvinn, endast
aðeins fram til haustrétta. Illa bólu-
sett ær gefur lambinu lakari mótefni
úr broddi, sem endast skemur(til
júlí). Þegar mótefnin eru gengin
til þurrðar t.d. í september, þá er
lambið óvarið gegn garnaveiki,
smitast og veikist eftir 1-2 ár eða
verður smitberi árum saman ellegar
veikist, þegar á móti blæs. Þá þarf
að bólusetja lambið eða taka það
úr hjörð, þar sem garnaveikismit
leynist. Bólusetning, sem er vel
gerð, gefur langvinn mótefni, sem
endast til æviloka. Léleg bólusetn-
ing gefur ótrygga vörn. Ef veikin er
komin langt á leið, þegar bólusett
er, getur lambið snarveikst og drep-
ist úr veikinni á stuttum tíma. Ef
mikið tjón er af garnaveiki, getur
þurft að kaupa að bólusett lömb en
setja ekki á lömb fædd á bænum.
Hvenær má hætta að bólusetja?
Hætt verður að bólusetja um leið og
það er talið öruggt. Bólusetningu
má leggja af, þegar liðin eru 10 ár
frá síðasta garnaveikitilfelli, þegar
upplýsingar eru fengnar um öll
vanhöld, vanþrif og veikindi í jórt-
urdýrum síðustu árin, sem gætu
bent til garnaveiki og þegar sam-
staða hefur náðst um aðgerðir í
heilum varnarhólfum.
Ávinningur: Miklum kostnaði
yrði létt af sauðfjárbændum, þján-
ingum af kindum, skemmd á afurð-
um og slysahættu af bólusetning-
armönnum.
Áhætta: Ef upplýsingar eru ófull-
komnar og veikin leynist á svæðinu
getur hún blossað upp og breiðst út
á ný og valdið stórtjóni 2-4 árum
eftir að hætt var að bólusetja. Aðeins
einn maður, sem ekki lætur að stjórn
og vísar ekki ásetningslömbum
sínum til bólusetningar, getur spillt
því að veikin verði upprætt á þeim
stað og valdið því að bólusetja verð-
ur áfram í 10 ár á öllu svæðinu í stað
þess að geta hætt og aflétt ókost-
unum. Í guðanna bænum látið vita
um slíka menn. Við munum taka
á þeim mjúkum höndum og laða
til samstarfs. Það er allra hagur að
þetta takist. Ef fortölur duga ekki
yrði bólusett á þeirra kostnað. Það
yrði enn dýrara og auk þess geta
þeir, sem ekki hafa bólusett misst
gæðastýringarálag samkvæmt
nýjum reglum. Búfjáreftirlitsmenn
eru beðnir um að leggja þessu máli
lið og kanna, hvort allt fé er bólusett
svo sem vera ber og láta bólusetn-
ingarmann, héraðsdýralækni eða
Matvælastofnun vita.
Meðan enn er hætta á garna-
veiki er ráðlegt að ganga þrifalega
um, láta skepnurnar ekki óhreinka
drykkjarvatn eða fóður, hýsa ekki
aðkomufé með eigin fé, versla ekki
með fullorðið fé, aðeins bólusett
lömb, taka allar vanþrifakindur úr
hjörðinni og láta rannsaka þær.
Smitefni frá sýktum svæðum
eiga greiðari leið en áður með
óhreinum tækjum, línubrjótum,
heyi, torfi o.fl. til svæða, þar sem
ekki er lengur bólusett. Þá reynir
meir á heimamenn að verja svæði
sitt gegn smiti. Sú hætta er ekki úr
sögunni fyrr en veikinni hefur verið
útrýmt. Þá þarf enn frekar að ver-
jast smiti erlendis frá.
Nautgripir veikjast 2½ árs og
eldri og tjón getur orðið mikið á
garnaveikibæjum, ef ekki er grip-
ið til varnarráða. Sumir nautgripir
geta gengið með garnaveikismit
langa ævi og veikst fyrst, þegar
aldur eða aðrir sjúkdómar sækja
að. Leita má mótefna og þar með
smitbera í blóðsýnum eða mjólk-
ursýnun úr öllum gripum 2ja vetra
og eldri, einnig með leit að sýklum
í saur og slímhúð úr endaþarmi.
Þurft getur að prófa hjörðina oftar
en einu sinni til að finna smitbera.
Farga þarf grunsamlegum gripum
og auka þrifnað og sóttvarnarað-
gerðir í samráði við dýralækni.
Einkum er mikilvægt að verja kálf-
ana gegn smiti. Nautgripir eru ekki
bólusettir. Garnaveiki er aðalástæða
þess að hömlur eru á flutningi
nautgripa milli landshluta, svæða
(varnarhólfa) og bæja. Uppræting
garnaveiki myndi létta á þessum
hömlum.
Hreindýr og geitur geta tekið
garnaveiki. Hættan er mest, ef þau
eru tekin á hús með sauðfé eða
nautgripum á sýktum svæðum.
Hvers vegna ekki að útrýma
garnaveiki, ef það er hægt?
Lömb fæðast án mótefna gegn garnaveiki en fá þau úr broddinum.
Sigurður Sigurðarson
dýralæknir
sigsig@hi.is
Sjúkdómavarnir
Það er dýrmætt í dag að
Bændasamtök Íslands hafa alltaf
lagt áherslu á eigin hugbúnaðar-
gerð fyrir bændur, ráðunauta og
aðra. Þannig hefur gengishrunið
og vandamálin með gjaldeyrinn
ekki áhrif á verð á forritum til
bænda. Hins vegar er ýmis hug-
búnaður sem keyptur er að utan,
svo sem Microsoft hugbúnaður
sem flest fyrirtæki nota á Ísland,
t.d. ráðuneyti og stofnanir rík-
isins, sem er háður gengi og þarf
að greiða hugbúnaðarleyfi af.
Einnig er ýmis stoðhugbúnaður
sem við nýtum okkur svo sem
Oracle leyfi keypt að utan. Ef
stöðugleiki kemst ekki á í geng-
ismálum á allra næstu mán-
uðum hefur þetta áhrif á rekstr-
arkostnað flestra fyrirtækja.
Þetta kom fram hjá Jóni Baldri
Lorange, forstöðumanni tölvu-
deildar Bændasamtaka Íslands,
þegar blaðamaður Bændablaðsins
innti hann eftir því hvaða áhrif
gengismál hefðu á verð á forrit-
um til bænda. „Hugbúnaðarflóra
Bændasamtakanna byggist upp
á veflægum forritum sem eru
þróuð í tölvudeildinni eða af inn-
lendum verktökum sem unnið
hafa með okkur. Þetta er íslenskt
hugverk – heimatilbúinn baggi
eins og íslenskar búvörur – sem
er verðmæt auðlind nú á tímum.
Síðan erum við að selja þennan
hugbúnað áskrifendum erlendis,
aðallega WorldFeng, sem er að
skila okkur í ár um sex milljónum
kr. í gjaldeyristekjum. Við höfum
í dag einnig yfir að ráða öflugum
veflægum hugbúnaði í sauðfjár-
og nautgriparækt sem tækifæri eru
í að selja erlendis með sama hætti
og WorldFeng. Síðan er í smíð-
um Net-NPK – skýrsluhaldskerfi
í jarðrækt – sem veitir bændum
m.a. aðgang að upplýsingum um
heysýni og jarðvegssýni, tengist
landupplýsingakerfi samtakanna
og mun taka við hlutverki gamla
NPK hvað varðar áburðaráætl-
unargerð. Við höfum einnig ávalt
reynt að halda verði á forritum í
lágmarki. Þetta hefur verið mögu-
legt með sjálfstæðri og vandaðri
hugbúnaðargerð, lítilli starfs-
mannaveltu í tölvudeild og góðum
stuðningi frá ýmsum aðilum svo
sem Framleiðnisjóði landbúnaðar-
ins,“ sagði Jón Baldur.
Dýrmætt að búa að ís-
lenskum hugbúnaði í dag
Undirbúningur fyrir Fræðaþing
landbúnaðarins 2009 er í fullum
gangi. „Ákveðið hefur verið að
Fræðaþingið fari fram dagana 12.
og 13. febrúar nk. og er stefnt að
því að dagskrá verði sameiginleg
fyrir hádegi fyrri daginn,“ segir
Gunnar Guðmundsson sem situr
í undirbúningsnefnd Færðaþings
landbúnaðarins 2009 fyrir Bænda-
samtök Íslands.
Gunnar segir að ákveðin mynd sé
komin á eftirfarandi fimm málstofur.
Matvælaframleiðsla í breyttum
heimi. Þar verður fjallað um flæði
búfjáráburða, sjúkdómavarnir vegna
innflutnings og hættu á að sjúkdóm-
ar berist til landsins og svo um upp-
runamerkingar matvæla. Ennfremur
eiga eftir að bætast við nokkur erindi
inn í þessa málstofu.
Nýsköpun í dreifbýli. Fjallað verð-
ur heimavinnslu afurða og matvæla;
m.a. um verkefnið Beint frá býli.
Veiðimálastofnun mun leggja til efni
fyrir málstofuna Vatn og votlendi.
Þar eru nokkur erindi um hrygn-
ingu, framvindu fiskistofna í stökum
vatnasvæðum, þörunga og smádýra-
líf í Lagarfljóti o.s frv.
Um áburð, jarðrækt og nýtingu
áburðarefna. Þessi málstofa verður
líklega nokkuð stór enda umfjöll-
unarefnin mikilvæg í nútímanum
t.a.m. í umræðunni um áburðaverð.
Aðbúnaður og heilbrigði búfjár.
Þar verður rætt um unglambadauða,
kálfadauða og riðupróf í sauðfé. Þá
hefur Matís, sem er nýr aðili að und-
irbúningnefnd Fræðaþingsins, á
sinni könnu erindi sem varða mat-
vælavinnslu, kæliherpingu í slát-
urhúsum og ýmsa tengda hluti.
„Þetta er í grófum dráttum þær
málstofur sem nokkur mynd er
komin á,“ segir Gunnar. „Ein önnur
er þó á teikniborðinu; Frá sandi til
skógar, en þar eru erindi sem teng-
jast fyrst og fremst landgræðslu,
jarðvegsvernd, landnámi og út-
breiðslu einstakra landnámsjurta
eins og birkis ofl. Landgræðsla rík-
isins ber fyrst og fremst á ábyrgð á
þessari málsstofu,“ bætir hann við.
Hann segir að ýmis erindi séu
ótalin sem gerð verður grein fyrir í
Bændablaðinu þegar þeir efnisþætt-
ir hafa að fullu komið fram.
Gamalt fyrirbrigði
Gunnar segir Fræðaþing land-
búnaðarins vera hundgamalt fyr-
irbrigði. „Það fer að nálgast stór-
afmæli. Samkvæmt þeim heim-
ildum sem ég hef þá var fyrsti
Ráðunautafundurinn, sem var
forveri Fræðaþingsins, haldinn um
mánaðamótin nóvember og des-
ember árið 1952. Framan af voru
þeir haldnir annað hvert ár, en til-
gangur ráðunautafundanna var að
tengja saman ráðunautastéttina ann-
ars vegar og rannsókna- og kennslu-
geirann hins vegar. Á þeirri tíð var
enda talsvert mikil samvinna milli
rannsóknarmanna á Atvinnudeild
Háskólans annars vegar og lands-
ráðunauta Búnaðarfélags Íslands
hins vegar. Þetta samstarf þróað-
ist svo hægt og bítandi og upp úr
1960 eru Ráðunautafundir árlega
og stóðu í nokkra daga – allt uppí
viku.“
„Þannig hélst fyrirkomulagið til
1980 en þá gerist Stéttarsamband
bænda aðili að fundinum og
svo Bændaskólinn á Hvanneyri.
Árið 2003 er nafninu svo breytt
í Fræðaþing landbúnaðarins og
þar með fjölgar þeim aðilum sem
koma að málunum. Í dag eru svo
eftirfarandi aðilar sem að undirbún-
ing Fræðaþings landbúnaðarins
standa: Bændasamtök Íslands ásamt
búnaðarsamböndunum í land-
inu, Landbúnaðarháskóli Íslands,
Matvælastofnun, Skógrækt ríkisins,
Landgræðsla ríkisins, Háskólinn
á Hólum, Veiðimálastofnun, Hag-
þjónusta landbúnaðarins og Matís.“
Gunnar segir að hefð sé fyrir
því að öll erindi sem haldin eru
á Fræðaþingi séu gefin út á bók.
Ennfremur hefur þeim á seinni árum
verið safnað saman rafrænt og þau
geymd á vefslóðinni landbunadur.
is. „Allt áhugafólk um landbúnað,
náttúrufræðirannsóknir og náttúru-
og líffræðirannsóknir er velkomið á
þingið,“ segir Gunnar að lokum.
-smh
Fræðaþing 2009 í fullum undirbúningi