Bændablaðið - 02.02.2012, Blaðsíða 20

20 Bændablaðið | fimmtudagur 2. febrúar 2012
Átaksverkefni um orkumál landbúnaðarins að komast á skrið:
„Orkubóndinn er í okkur öllum“
– segir Þorsteinn Ingi Sigfússon, prófessor og forstjóri Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands
Bændasamtök Íslands og
Landbúnaðarháskóli Íslands
(LbhÍ) hafa hrint af stað átaks-
verkefni um orkumál landbún-
aðarins. Var verkefnið lagt fyrir
fjárlaganefnd Alþingis í nóvember
20011 með ósk um stuðning. Telja
BÍ og LbhÍ að fjárfesting í slíku
átaki hafi alla burði til að skila sér
margfalt til baka til samfélagsins
með aukinni sjálfbærni landbún-
aðarins, minni gjaldeyrisnotkun,
auknu fæðuöryggi, fjölbreyttari
atvinnu í dreifðum byggðum og
þar með öflugra samfélagi. Hefur
Orkustofnun lýst eindregnum
vilja til að taka þátt í þessu átaks-
verkefni BÍ og LbhÍ ásamt Verkís
–verkfræðiþjónustu, Skeljungi,
Metan hf., Metanorku, Háskóla
Íslands, Háskólanum á Akureyri,
Háskólanum í Reykjavík, Keili og
ýmsum erlendum aðilum.

Landbúnaðurinn verði sjálfbær
um orku
Átakið snýst um orkuvinnslu og
orkunýtingu í landbúnaði til næstu
fjögurra ára. Langtímamarkmiðið
er að gera landbúnað sjálfbæran
um orku þegar fram líða stundir og
hámarka nýtingu hennar. Þannig er
ætlunin að gera íslenskan landbúnað
óháðan sveiflum í framboði og elds-
neytisverði, sem eykur fæðuöryggi
og stöðugleika íslenska hagkerfis-
ins. Hugmyndin er m.a. að innleiða
í íslenskan landbúnað þekkingu á
framleiðslu og nýtingu orku úr líf-
rænum hráefnum, sem falla til á
búunum eða í nágrenni þeirra, eða
eru sérstaklega framleidd í þeim til-
gangi (þ.e. orkujurtir). Takmarkið
er að aðkeypt orka bænda minnki
um 20% fyrir árslok 2015 og um
80% fyrir árslok 2020. Lögð verður
áhersla á að styðja og nýta tengslanet
bænda þannig að þekking og reynsla
brautryðjenda nýtist sem best.
Fellur vel að verkefnum
Nýsköpunarmiðstöðvar
Þorsteinn Ingi Sigfússon, prófessor
og forstjóri Nýsköpunarmiðstöðvar
Íslands, segir að þessar hugmyndir
um orkumál landbúnaðarins falli
mjög vel að þeim verkefnum sem
Nýsköpunarmiðstöð hafi verið að
vinna með.
Orkubóndinn
„Þegar nokkuð var liðið á krepp-
una og við hjá Nýsköpunarmiðstöð
Íslands höfðum stofnað nokkur frum-
kvöðlasetur fyrir hina fjölmörgu
frumkvöðla sem leituðu til okkar
með hugmyndir, þá kom ég fram
með þá hugmynd að fara um landið
og leita til frumkvöðlanna sem gátu
hugsað sér að virkja eigin orku.
Þarna var af miklum mannauð að
taka og fjöldi leiða til þess að virkja
„bæjarlækinn, fjóshauginn eða vind-
gnauðið í túnfætinum“, eins og við
sögðum. Hugmyndin var að fara um
landið með sérfræðinga frá verk-
fræðistofum, ÍSOR, Orkustofnun
og fleiri aðilum og kynna mögu-
leikana sem falist gætu í eigin
virkjunum. Ingólfur Þorbjörnsson,
framkvæmdastjóri hjá okkur á
Nýsköpunarmiðstöð, stóð þessa vakt
dyggilega með mér.
Það skipti engum togum að við
kveiktum í um 900 frumkvöðlum
víða um land og stofnuðum til góðra
tengsla þeirra við verkfræðistofurnar
og aðila sem gefa góð ráð um smá-
virkjanir. Á námskeiðunum, sem
spönnuðu tvo daga, kynntum við
lausnir sem henta minni aðilum svo
sem bændum, en um leið gildi þess
að vinna saman innan sveitar að
lausnum sem þannig lækka kostnað
og auka hagkvæmni.
Kjörorð námskeiðanna voru:
„Hvað get ég gert til að auka orku-
nýtni mína eða framleiða orku til
eigin þarfa?“ Seinni dag hvers nám-
skeiðs var hægt að nota til að ná betri
hnitmiðun og ræða við sérfræðinga
um viðfangsefnið. Þegar við héldum
námskeiðið við Húsavík var upp-
lagt að hitta frændurna í Árteigi,
sem byggt hafa fjöldann allan af
rafmagnsstöðvum víða um Norður-
Atlantshafið. Eiður í Árteigi hlaut
svo ein af lokaverðlaunum nám-
skeiðsins þegar því lauk og telst vel
að því kominn.“
Mikið átak í smávirkjunum og
varmadælunotkun
„Við höfum orðið vitni að mjög
miklu átaki, einkum á sviði smávirkj-
ana í vatnsorku; bæjarlækur tekinn
og virkjaður – mesta framförin sást
þó á sviði varmadæla.
Varmadælur eru tæki sem sameina
kosti rafhitunar og jarðhita og passa
einkar vel við aðstæður þar sem hita-
stigið er fremur lágt en varmalindin
stór. Hundruð varmadæla hafa verið
sett upp síðan við hófum námskeiðin
og gríðarleg aukning hefur orðið á
nýtingu rafmagns til hitunar.
Í sambandi við varmadælur kom
einnig berlega í ljós að stór hópur
Íslendinga nýtur ekki þeirra miklu
þæginda og sparnaðar sem jarðhiti
til húshitunar felur í sér.“
Klasinn Landsvarmi
„Klasinn Landsvarmi er hópur
fyrirtækja og stofnana sem vinnur
að því að þróa staðlaðar lausnir
fyrir uppsetningu á varmadælum
á svokölluðum köldum þéttbýlis-
svæðum á Íslandi, sem flest teljast
til sjávarbyggða. Það er trú okkar
í Landsvarmaklasanum að með því
að staðla lausnir við uppsetningu á
varmadælum við upphitun húsnæðis
sé mögulegt að gera uppsetningu,
rekstur og eftirlit með slíkum lausn-
um skilvirkari og hagkvæmari fyrir
neytendur en er í dag.
Þau sveitarfélög á köldum svæð-
um sem koma næst þessu verkefni
eru Vesturbyggð, Súðavíkurhreppur,
Snæfellsbær og Sveitarfélagið
Hornafjörður.
Samandregið snýst verkefnið um
uppsetningu og rekstur á varma-
dælum í fjórum sveitarfélögum þar
sem lagt verður mat á hagkvæmni
staðlaðra lausna við uppsetningu og
rekstur þeirra fyrir þéttbýliskjarna
almennt. Í lok verkefnisins verða til
staðlaðar lausnir sem munu flýta fyrir
og auðvelda nýtingu varmadæla á
köldum svæðum á Íslandi.“
Snýst um virkjun lágvarma
„Sérstaða verkefnisins felst í virkjun
á lágvarma til upphitunar húsnæðis,
þar sem að við flesta þéttbýlisstaði
á landinu er nánast fullreynt með að
finna heitt vatn í nægjanlegu magni
til beinnar hitunar. Varmadælutæknin
hefur náð nokkurri útbreiðslu víða í
Evrópu og verður í verkefninu horft
til þess árangurs sem þar hefur náðst,
til viðbótar við þau verkefni sem
ráðist hefur verið í á Íslandi.
Á næstunni getum við flutt fréttir
af árangri þessa áhugaverða verk-
efnis, en með okkur í þessu hefur
semsagt verið stór hópur aðila.“
Káravirkjun – engir draumórar
- Eru menn nokkuð að fara offari,
komnir út í draumóra og farnir að
tala um nýtt Kárahnjúkaævintýri?
„Nei, ekki Kárahnjúkavirkjun,
heldur frekar virkjun Kára; útsynn-
ingsins eða austangarrans sem við
þekkjum öll og í felst mikið afl. Í
áranna rás hafa verið hér á Íslandi
miklir listamenn við að virkja Kára
og mætti nefna mörg dæmi. Ég nefni
til dæmis frændurna í Forsæti við
Þjórsá og Halla í Belgsholti, sem
því miður varð fyrir nokkru tjóni nú
nýlega með stóru mylluna sína – sem
ekki sér fyrir endan á.
Virkjun vindsins krefst mikillar
útsjónarsemi í verkfræðilegu tilliti.
Vindurinn fylgir þriðjaveldis-lög-
máli, þannig að ef vindhraðinn er
tvöfaldaður, þá áttfaldast vindaflið.
Landsvirkjun er að taka vel við
sér á þessu sviði og þá verður að
vænta þess að öguð verkfræðileg
vinnubrögð leiði til vandaðs undir-
búnings. Ég hlakka til að sjá vind-
myllur við Búrfellsvirkjun létta á
kerfinu og efla kerfið hér á landi.“
Gervieldsneyti og hönnun
eldsneytis
- Nú er einn liður í hug-
myndum Bændasamtakanna og
Landbúnaðarháskólans að vinna
orku úr lífrænum hráefnum. LbhÍ
hefur um árabil stundað rannsóknir
á ræktun og nýtingu lands með til-
liti til mögulegrar orkuvinnslu úr
lífrænum hráefnum. Er þar einhver
snertiflötur við Nýsköpunarmiðstöð?
„Þennan málaflokk þekki ég vel
þar sem ég hef beitt mér fyrir rann-
sóknum og þróun á vetni sem orku-
bera. Vetni er í sjálfu sér einfaldastur
orkubera sem menn hanna sjálfir.
Hins vegar má nýta vetni og tengja
við kolefni í framleiðslu eins og CRI
fyrirtækið nærri Svartsengi er að
vinna að. Þar fara snjallir „hönnuðir“
eldsneytis sem spennandi verður að
fylgjast með í náinni framtíð.“
Fjóshaugurinn er mikil orkulind
„Þegar rætt er um metan, hina líf-
rænu afurð sem er afrakstur niður-
brots lífrænna efna sem örverur
brjóta niður, er fjóshaugurinn
mikil orkulind. Einnig ruslahaug-
arnir þar sem borgarsorpið er urðað.
Sömuleiðis mætti vinna mikla orku
úr skólpi og margar þjóðir hafa náð
langt í þeirri nýsköpun.
Nýsköpunarmiðstöð hefur unnið
með Halldor Topsöe fyrirtækinu í
Danmörku við að huga að gerð DME
eldsneytis, Dímetyleters, sem hæft
gæti t.d. bátaflotanum og sem búa
mætti til úr vetni og einhvers konar
kolefnisgjafa, CO2 eða metani.
Annað gráupplagt svið hér á
Íslandi er úrgangurinn úr Sorpu, en
við hjá Nýsköpunarmiðstöð höfum
tekið þátt í verkefni þar sem menn
hugsa sér að gasgera sorpið og
umbreyta í sameindir sem nota má
við gerð gervieldsneytis. Hugsið
ykkur að búa til díselolíu úr sorpi;
það er spennandi framtíð í því.
Merkilegt verk hefur verið unnið
hér á landi í að umbreyta bílum í
metanbíla og markaðssetja metan;
það ber að lofa.
Ég ætla heldur ekki að gleyma
vinnu sem unnin hefur verið við gerð
olíu úr jurtum og má í því sambandi
nefna vinnu Siglingamálastofnunar
á því sviði, svo og gerð eldsneytis
á Akureyri úr steikingarfitu og
þess háttar,“ segir Þorsteinn Ingi
Sigfússon.
Framtíðin
„Orka nútíðarinnar felst mest í olíu,
gasi og kolum. Endurnýjanlegu
orkugjafarnir eins og við þekkjum
á landinu okkar góða, eru enn ekki
jafn samkeppnishæfir og gamla
kolefnisorkan. En það kemur líka
til af því að hagfræðin skilgreinir
ekki hinn dulda kostnað kolefnis-
kerfisins. Hvað með kostnað kol-
tvísýrings og hnattrænnar hitunar?
Ætti hann ekki að birtast í verði
á þessum orkugjafa? Hvað með
kostnað af sprungnu kjarnorkuveri
– á að fela hann?
Þegar hagfræðin í heiminum
verður orðin tengd umhverfisfræð-
inni – þar sem vistfræði og siðfræði
í samskiptum okkar við náttúruna
eru í öndvegi – verður hægt að tala
um ódýra, vistvæna orku. Það er
sú sýn sem Nýsköpunarmiðstöð
Íslands hefur,“ segir Þorsteinn Ingi
Vigfússon.
Bjarni Malmquist Jónsson frá
Jaðri í Suðursveit hlaut verðlaun
sem bjartasta vonin á námskeiðum
orkubóndans. Bjarni fæddist árið
1987 og er útskrifaður rafiðnfræð-
ingur frá Háskólanum í Reykjavík.
Hann virkjaði bæjarlækinn á
bújörð foreldra sinna að Jaðri í
Suðursveit árið 2009. Sú virkjun
sér, ásamt varmadælu, að mestu
um upphitun íbúðarhúsa að Jaðri.
Bjarni byggði virkjunina til að
sanna fyrir móður sinni að hægt
væri að virkja fyrir bæinn, og vel
var það hægt og á hagstæðan hátt.
Einnig var Bjarni sigurvegara
í hinni árlegu hönnunarkeppni
véla- og iðnaðarverkfræðinema
við Háskóla Íslands 2009, ásamt
því að vera á forsetalista HR.
Matsnefnd taldi Bjarna
Malmquist Jónsson vera einu
björtustu vonina í mannauði
íslenskra orkubænda og veitir
honum sérstök verðlaun þess
vegna.
Heiðursverðlaun
orkubóndans:
Ólafur Eggertsson bóndi að
Þorvaldseyri undir Eyjafjöllum,
fæddur 1952, hlaut heiðurs-
verðlaun Orkubóndans 2010.
Verðlaunin hlaut Ólafur fyrir
alhliða störf að virkjunarmálum,
bæði vatsorku og jarðhita, auk
þess fyrir að vera brautryðjandi í
kornrækt og hafa náð framúrskar-
andi árangri í ræktun á orkujurt-
inni repju, þar sem uppskeran á
hans búi er 30% meiri en á við-
miðunarstöðum í Norður Evrópu
og á Norðurlöndum.
Matsnefnd taldi Ólaf
Eggertsson eiga ríkulega skilið
heiðursverðlaun orkubóndans
2010 fyrir hið margvíslega starf
sem hann hefur unnið á sviði
virkjanamála og fyrir brautryðj-
andastarfið að ræktun orkujurta.
Hverflasmíðaverðlaun
orkubóndans:
Eiður Jónsson frá Árteigi
hlaut sérstök smíða- og hönn-
unarverðlaun orkubóndans 2010
fyrir framlag sitt, sem tengist nær
hundrað virkjunum víðs vegar um
landið, auk þriggja á Grænlandi og
einnar í Færeyjum.
Eiður Jónsson er fæddur 1957
og hóf vinnu við vatnsaflsvirkj-
anir aðeins 23ja ára gamall eftir
að hafa lokið prófi í rafvirikjun.
Átta árum síðar kom bróðir hans
Arngrímur til starfa við verkefnin,
lærður vélvirki. Samvinna hefur
verið með þeim bræðrum og Árna
S. Sigurðssyni hjá Verkfræðistofu
Norðurlands.
Efnistök og tækni Árteigsfeðga
hafa verið notuð mjög víða og
fjöldi virkjana sem þeir hafa
komið að nálgast nú eitt hundrað.
Stærsta virkjunin er 715kW.
Saga túrbínusmíði út með
Kinnarfjöllum í Þingeyjarsýslu
nær aftur um röska hálfa öld. Jón
Sigurgeirsson í Árteigi hóf smíði
á rafstöðvum fyrir 1950, en um
var að ræða litlar rafstöðvar með
12 eða 24 volta jafnstraumsrafala
sem voru settar í fjölmarga bæjar-
læki í Þingeyjarsýslu. Um 1950
byggði Jón sína fyrstu alvöru raf-
stöð fyrir Granastaðabæina, en
svo kallast bæjarþyrpingin út með
Kinnarfjöllum sem samanstendur
af Granastöðum, Ártúni, Árteigi I
og II og Fitjum.
Verðlaunahafar á námskeiðinu Orkubóndinn 2010 sem Þorsteinn minnist á í greininni. Talið frá vinstri; Katrín
Júlíusdóttir ráðherra, bjartasta vonin Bjarni Malmquist Jónsson frá Jaðri í Suðursveit, Þá hjónin á Þorvaldseyri,
Guðný A Valberg og Ólafur Eggertsson,
Sigfússon, forstjóri Nýsköpunarmiðstöðvar.
Verðlaunahafar á námskeiðum Orkubóndans
Námskeiðið „Orkubóndinn" var m.a.
haldið á Egilsstöðum og mætti fjöldi
manns á námskeiðið.