Fréttablaðið - 18.08.2012, Blaðsíða 24

18. ágúst 2012 LAUGARDAGUR24
H
inn 11. júní síðastlið-
inn var morgunfrið-
urinn við Penobs-
cot-ána í Maine-ríki
í Bandaríkjunum
rofinn af nokkrum
stórvirkum vinnuvélum. Vélarnar
skriðu ein eftir annarri út í árfar-
veginn og klukkan átta stundvíslega
var tönnum þeirra læst í voldugan
steypumúr Great Works-stíflunn-
ar og niðurrif hennar hafið. Þegar
vatnið byrjaði að sytra í gegnum
múrinn markaði það upphafið að
viðamestu aðgerð í endurheimt vist-
kerfis í bandarískri sögu og niður-
staða áralangrar baráttu umhverfis-
verndarsinna og almennings.
Til fyrirmyndar
Verkefnið, The Penobscot River
Restoration Project (PRRP), hefur
vakið mikla athygli í Bandaríkj-
unum (BNA), og reyndar víða um
heim. Ástæðan er einfaldlega sú að
verkefnið er talið setja ný viðmið
í því hvernig staðið er að niðurrifi
stíflumannvirkja sem þessara, en
framkvæmdirnar eru unnar í fullri
sátt allra hagsmunaaðila. Áður en
yfir lýkur munu tvær stíflur verða
rifnar og fullkomnir fiskvegir verða
byggðir við tvær aðrar. Fiskvegir
við fjórar stíflur til viðbótar verða
endurgerðir. Aðgerðin opnar fiski
1.600 kílómetra leið frá sjó upp í
efstu stöðuvötn. Aðrar raforku-
stöðvar verða aftur á móti gerðar
hagkvæmari í rekstri og orkufram-
leiðsla mun í versta falli standa í
stað – sérfræðingar útiloka ekki að
hún aukist umtalsvert.
Fáein þúsund
Í nær tvær aldir hafa fjölmarg-
ar stíflur í Penobscot-ánni komið
í veg fyrir að fiskur nái til bestu
hrygningarsvæða á vatnasviðinu.
Penobscot, en vatnasvið hennar er
eitt það víðfeðmasta í BNA, hafði
fram að iðnbyltingu risastofna um
ellefu sjógöngufiska, en nú eru þeir
allir ekki nema svipur hjá sjón.
Laxinn er oftast nefndur á nafn
enda í útrýmingarhættu og löngu
liðin tíð að hann sé veiddur á stöng
eða í önnur veiðarfæri. Banda-
ríska haf- og loftslagsstofnunin
(NOAA) gengur svo langt að segja
verkefnið síðasta möguleikann til
að endurheimta stórar göngur af
villtum Atlantshafslaxi í Banda-
ríkjunum öllum; að verkefnið sé
lokatilraun til að endurheimta Atl-
antshafslaxinn.
Heimildir greina frá því að laxa-
göngurnar í Penobscot hafi numið
um og yfir 100.000 fiskum ár hvert.
Undanfarna áratugi hafa veiðst
tugir, stundum nokkur hundruð
laxar, í gildrur við neðstu stífluna
í ánni, Veazie-stífluna, sem verður
rifin strax og framkvæmdum við
Great Works lýkur. Á síðasta ári
voru þeir reyndar 3.100 laxarn-
ir sem voru fangaðir í gildrur við
Veazie-stífluna, sem var það lang-
mesta í áratugi og gerir stofninn
þann stærsta í BNA, eins sárgræti-
legt og það er. Allur lax er keyrð-
ur um langa leið upp á hrygning-
arsvæðin sem hefur skilað því að
laxinn í ánni er ekki horfinn með
öllu. Nú standa vonir til þess að
sjálfbær hrygningarstofn geti náð
að verða tíu til tólf þúsund laxar
innan nokkurra ára.
1835
Sögulega er styrjustofn árinn-
ar ekki síður mikilvægur auk
bæði urriða og regnbogasilungs.
Skjaddi, sem er síldfiskur sem
hrygnir í ferskvatni, er síður
nefndur hérna megin Atlantsála
þar sem fiskurinn þekkist lítt.
Hann er hins vegar algengur með
Atlantshafsströnd Norður-Amer-
íku, allt frá Nýfundnalandi til Flór-
ída. Um stórvaxinn fisk er að ræða,
gómsætan mjög og eftirlæti fjöl-
margra stangveiðimanna á þess-
um slóðum. Stofn skjadda í Penobs-
cot er hins vegar líka svo gott sem
horfinn, enda er fiskgengur hluti
árinnar nú aðeins um fáeinir kíló-
metrar, en rétt norðan við borg-
ina Bangor stendur Veazie-stífl-
an, áður nefnd, sem var byggð árið
1835, einu ári á eftir Great Works.
Bygging þessara tveggja stíflna
markaði endinn á fiskgöngum upp
ána, þó löngu fyrr hafi stíflur, stór-
ar sem smáar, verið byggðar ofar
á vatnasviðinu og telja á annað
hundrað enn í dag í Penobscot og
ótal hliðarám þessa mikla fljóts.
Eitt skref í einu
Niðurrif Great Works er aðeins
fyrsta skrefið – Veazie-stíflan verð-
ur rifin næst. Þetta þýðir að tvær
stærstu hindranirnar
verða að baki, en einnig
verða fiskvegir byggðir
töluvert ofar í ánni, við
Milford- og Howland-
stíflurnar. En steyp-
an og fiskurinn segja
aðeins brotabrot af
sögunni því verkefnið
er aðeins einn þráður
margslunginnar sögu.
Forsögu verkefnisins
má rekja til ársins 1999
þegar orkufyrirtæk-
ið PPL, sem á höfuð-
stöðvar í Pennsylvaníu,
keypti fjölmargar stífl-
ur í Penobscot af fyrir-
tækinu Bangor Hydro
Electric. Stjórnendur PPL vissu af
reynslu annarra orkufyrirtækja að
þeirra beið flókin skriffinnska við
leyfisveitingar og kröfur um endur-
bætur mannvirkja, að ógleymdum
átökum við umhverfissinna sem um
árabil höfðu krafist þess að stífl-
urnar yrðu rifnar. Í stað alls þessa
ákvað yfirstjórn fyrirtækisins að
fara aðra leið og hafði samband
við fulltrúa Penobscot-þjóðflokks-
ins, frumbyggja svæðisins, og aðra
sem barist höfðu gegn virkjunum og
orkuframleiðslu við ána. Til að gera
langa sögu stutta náðist samkomu-
lag um að orkufyrirtækið myndi
selja nokkrar stíflur til niðurrifs
gegn því að raforkuframleiðsla sex
orkustöðva yrði aukin. Skipulags-
og eftirlitsyfirvöld í Maine skrif-
uðu upp á samkomulagið 2004. Átta
ár liðu hins vegar áður en fyrsti
steypumolinn var hreyfður úr stað.
Ástæðan var fjármögnun uppkaup-
anna og framkvæmda.
7,5 milljarðar
Stofnaður var sjóður vegna verkefn-
isins, The Penobscot River Restora-
tion Trust (PRPT). Ljóst var frá
upphafi að verkefnið myndi kosta
umtalsverða fjármuni. Eftir langa
þrautagöngu keypti
sjóðurinn fyrrnefndar
stíflur af PPL fyrir 24
milljónir Bandaríkja-
dala, en féð kom bæði
frá hinu opinbera,
sjóðum og frá almenn-
ingi. Þrautaganga var
það, því ólíkt PPL
þurfti sjóðurinn að
verða sér úti um fjölda
leyfa frá Maine-ríki
og alríkisstjórn inni.
Að því loknu þurfti
að fjármagna fram-
kvæmdina sjálfa og
lokareikningurinn
hljóðar upp á 62 millj-
ónir Bandaríkjadala –
7,5 milljarða íslenskra króna. Söfn-
un fjárins er lokið og mönnum því
ekkert að vanbúnaði.
Fólkið
Daginn sem hafist var handa
við að rífa Great Works-stífluna
var haldin stutt athöfn við ána.
Ken Salazar, innanríkisráðherra
Bandaríkjanna, var einn þeirra
sem þar hélt tölu. Mál sitt hóf
hann á því að tilkynna 2,5 millj-
óna dollara framlag stjórnvalda
til verkefnisins. Einnig vakti
hann athygli á því að þrátt fyrir að
þungamiðja verkefnisins væri nið-
urrif þá væri honum hugstæð sú
uppbygging sem í því felst. Verk-
efnið, sem tekur nokkur ár í heild,
skapar mörg hundruð störf. Þegar
til framtíðar er litið er mat sér-
fræðinga að störfin sem skapast
muni skipti þúsundum, aðallega í
ferðaþjónustu. Þá er litið til þess
að stórir stofnar fiska í Penobs-
cot muni hafa víðtæk áhrif á nær-
liggjandi svæði. Það er nefnilega
svo að fiskistofnarnir allir taldir
saman eru svo stórir að þeir hafa
áhrif á fæðuframboð í Maine-flóa
og viðkomu annarra tegunda þar,
og svo koll af kolli. Reyndar ganga
menn svo langt að segja að þetta
„litla“ verkefni hafi ruðningsáhrif
sem eiga sér vart hliðstæðu, hvert
sem litið er.
Loksins
En það var annar maður en ráð-
herrann Salazar sem vakti mesta
athygli við athöfnina við Great
Works-stífluna þennan dag. Áin
hefur alltaf verið hluti af landi
frumbyggjanna sem bera nafn
hennar. Í 10.000 ár leitaði Penobs-
cot-ættbálkurinn í gnægtahorn
náttúrunnar og lifði á fiskveiðum
að mestum hluta. Því lauk árið sem
Veazie-stíflan var byggð, eins og
höfðingi ættbálksins Kirk Franc-
is minnti á. Hann sagði mikilvægi
þessarar framkvæmdar ekki síst
liggja í því að frumbyggjar svæð-
isins endurheimta það sem þeim er
kærast – og kannski möguleikann
til að endurheimta glatað stolt í leið-
inni. Barátta þeirra fyrir að end-
urheimta fyrri landkosti á svæð-
inu hófst nefnilega árið 1835, 164
árum áður en PPL, orkufyrirtækið
bandaríska, sá sér leik á borði við
að losna við skriffinnskuna í kring-
um umsvif þess í Penobscot.
Lokatilraun til bjargar laxinum
Stærsta verkefni við endurheimt vistkerfis í bandarískri sögu er hafið með niðurrifi tveggja stíflumannvirkja í Penobscot-ánni.
Í fyrsta skipti í nær 200 ár nær fiskur að ganga upp á hrygningarsvæði sín. Um samvinnuverkefni orkufyrirtækja, stjórnvalda og
almennings er að ræða. Svavar Hávarðsson kynnti sér framgang verkefnis sem leggur línuna í umhverfisvernd upp á nýtt.
11. JÚNÍ Þegar framkvæmdir hófust voru liðin þrettán ár frá því hugmyndin að framkvæmdunum kom fyrst fram. Stíflurnar sem verða rifnar hafa lokað fyrir gönguleið laxa, skjadda, síldar, styrju og fleiri tegunda í hartnær
tvær aldir. Stofnarnir eru allir svo gott sem horfnir. MYND/PRRP
GREAT WORKS-STÍFLAN Lokið verður við að rífa Great Works-stífluna að
mestu leyti á næstu vikum. Þrátt fyrir að tvær stíflur verði rifnar þá tapar
orkufyrirtækið sem átti þær engu af rafmagnsframleiðslu sinni sökum
þess að aðrar orkustöðvar verða endurbættar.
VEAZIE-STÍFLAN Liggur niður við árósa Penobscot-árinnar og hefur
lokað nær alveg fyrir göngur laxa síðan 1835. Allur lax sem þó gengur
í ána hefur verið fangaður í gildrur við þessa stíflu áður en hann er
fluttur upp á hrygningarsvæðin á vörubílum.
BIÐINNI LOKIÐ Um aldir gekk Penobscot-ættbálkurinn í gnægtabúr
náttúrunnar. Því lauk þegar stíflurnar voru byggðar. Það var því táknræn
athöfn þegar reykur af tóbaki og jurtum var látinn leika um steypuvirkið
áður en vélarnar tóku til óskiptra málanna.
3.100
Laxar fangaðir
í gildrur 2011
og fluttir með
vörubílum á
hrygningar-
svæðin