Dagfari - 01.12.1961, Qupperneq 7

Dregur að lokum styrj-
aldarinnar.
í sama mund og hinar land-
lægu sögulegu plágur íslands
þjörmuðu að þjóðinni geisaði
íimbulvetur heimsstyrjaldarinn-
ar í Evrópu fjórða árið í röð.
Lítt grunaði þá kynslóð, sem
fylkti sér undir gunnfánana í
ágúst 1914, að þessi styrjöld
yrði svo marnskæð og langvinn,
og enn minni hugmynd gerði
hún sér um leikslokin. Hugsjón-
ir hennar og tálvonir lágu
brotnar mélinu smærra í skot-
gröfunum sem teygðu sig um
álfuna á öllum vígstöðvum í
vestri, austri og suðri. Þegar ár-
ið 1918 gekk í garð hafði upp-
reisnin gegn styrjöldinni snúizt
yfir í byltingu, sem risti dýpra.
plógfar í svörð jarðar okkar en
nokkur annar viðburður sögunn-
ar. Rússneska keisaraveldið var
hrunið, af fáum grátið. Hinir
nýju valdhafar Rússlands, bolsé-
víkar, neyddust til að semja sér-
frið við Þýzkaland í Brest-
Litovsk í marzmánuði 1918. Frið-
arskilmálarnir tóku af allan
vafa um það, að enn var í fullu
gildi hin forna meginregla, að
sigraðir verða að sætta sig við
allt. Þeir sýndu einnig hvers var
að vænta að stríðinu loknu:
Eystrasaltsríkin, sem höfðu ver-
ið sniðin af Rússaveldi, áttu að
verða furstadæmi handa at-
vinnulausum þýzkum smáprins-
um, svo eitthvað sé nefnt. En
hitt skipti þó meira máli, að
eftir friðinn við Rússa fengu
Þjóðverjar kost á að halda með
austurvígstöðvaherinn í vestur-
átt og beita honum til úrslita-
sóknar á vesturvígstöðvunum og
binda skjótan endi á styrjöldina.
I lok febrúarmánaðar 1918 höfðu
Þjóðverjar flutt 1 milljón manna
frá Rússlandi til vesturvígstöðv-
anna. Þeir höfðu þar nú á að
skipa 192 herfylkjum gegn 172
herfylkjum Bandamanna. Her-
stjórn Þjóðverja vissi, að hún
átti í kapphlaupi við tímann.
Lúdendorf hershöfðingi sagði
sjálfur, að hann væri fús til
að fórna 1 milljón þýzkra her-
manna til að vinna sigur í þess-
ari sókn, en hann vissi einnig,
að hann varð að vinna þennan
sigur innan fjögurra til sex
mánaða, að öðrum kosti mundi
hann ganga honum úr greipum.
Hinn 21. marz 1918 hóf Lúden-
dorf mestu sókn, sem hersagan
kunni að greina frá. Það var
ætlun þýzku herstjórnarinnar að
skjóta fleyg á milli franska og
enska hersins í Flandern og
hrekja Englendinga út á Ermar-
sund. Þjóðverjar sóttu fram um
60 km veg, en í byrjun apríl
varð Lúdendorf að stöðva sókn-
ina. Tvær sóknarlotur þýzka
hersins í maí og júlí náðu ekki
heldur tilgangi sínum og í byrj-
un ágústmánaðar varð Lúden-
dorf að játa að taflið væri tap-
að. Bandamenn hófu allsherjar
sókn á öllum vígstöðvum. Hinn
3. nóvember varð Austurríki að
semja vopnahlé og á sömu
stundu hrundi keisaradæmið við
Dónárfljót í rústir. Sjö dögum
síðar var hinum stórláta keisara
Þýzkalands hleypt sem póli-
tískum flóttamanni inn í Holland
og degi síðar, 11. nóvember
skrifuðu fulltrúar Þjóðverja
undir vopnahléssáttmála í
Compiegneskógi. Þriðja keisara-
dæmi Evrópu var oltið út úr
sögunni.
Dregur til sátta í sjálf-
stæðismálinu.
Meðan veraldarsagan þramm-
aði járnbentum fótum yfir þrjú
keisaradæmi og uppreisnir og
borgarastyrjaldir fóru í slóð
hennar hlaut fámennasta land
veraldar fullveldi. f sama mund
og fylkingar sigu saman á víg-
stöðvum Evrópu rifust íslend-
ingar um uppburð íslenzkra
sérmála í ríkisráði og „fyrirvara“
alþingis. Hér var barizt með
bleki og prentsvertu, lögkrókum
og réttarlegum útlistunum, er
blóminn af æskulýð Evrópu var
kvistaður niður á vígvöllunum.
En allar kröfur íslendinga um
aukið sjálfsforræði í sambandi
við Danmörku geiguðu á viðbár-
um Dana, að það fengizt ekki
nema með nýskipan á ríkisrétt-
arsambandi Danmerkur og fs-
lands, er samþykkt væri af
ríkisþingi Dana og alþingi ís-
lendinga. Þetta var líka sú leið-
in, sem að lokum var farin er
sambandslögin gengu í gildi
1918.
En á meðan sjálfstæðismálið
var hafið upp í nærri yfirskil-
vitlegar lögfræðilegar rökræður
brustu böndin milli Danmerkur
og fslands í hryðjum styrjaldar-
innar. Utanríkismál og hermál
íslands voru að vísu að nafninu
til á vegum Danmerkur, en í
reynd lutum við Bretaveldi á
þessum sviðum meðan styrjöld-
in geisaði og íslendingar urðu
sjálfir að sjá um siglingamál
sín og utanríkisverzlun. Lífið
sjálft afsannaði án alls vafa
staðhæfingu Stöðulaganna, að
ísland væri óaðskiljanlegur
hluti Danaveldis. Danir gátu
hvorki verndað okkur með her
né séð okkur fyrir lífsnauð-
synjum. Það var því engin furða
þótt sú krafa yrði nú æ há-
værari, að ísland fengi eigin
siglingafána í stað „skattlands-
svuntunnar", svo sem Bjarni
Jónsson frá Vogi kallaði fána
þann, er konungur hafði veitt
okkur til heimilisnota og innan
um deiluatriði varðandi samband
íslenzkrar landhelgi árið 1913.
Þegar í upphafi styrjaldarinn-
ar hafði einn íslenzkur þing-
maður, Guðmundur Bjömsson
landlæknir drepið á þá hættu,
serri fslendingum stafaði af her-
varnarrétti Dana á íslandi. „Ef
Danir lenda í ófriði, verður
danski fáninn oss ekki bjarg-
vættur, heldur meinvættur",
sagði landlæknir í þessari miklu
ræðu. Óttinn við að Danmörk
muni dragast inn í styrjöldina
og ísland yrði þannig „hernað-
araðili" ýtti mjög undir kröfúr
fslendinga um íslenzkan sigl-
ingafána. íslenzkur siglinga-
fáni var ekki aðeins tákn þess
pólitíska sjálfsforræðis, er ísland
hafði heimt í reynd fyrir ytri
atburðarás, heldur skyldi hann
einnig tjá þá ætlun landsmanna
að lýsa yfir hlutleysi íslands í
átökum stórveldanna, þótt svo
færi að danska ríkið yrði styrj-
aldaraðili svo sem orðið hafði á
dögum Napóleons í upphafi 19.
aldar. Þessar hugmyndir koma
skýrt í ljós í umræðum á al-
þingi 1917 þegar lögð var fram
þingsályktun um fullkominn
siglingafána. Þessi tillaga var
samþykkt einum rómi með
nafnakalli.
En þegar Jón Magnúseson for-
sætisráðherra lagði þessa þings-
ályktunartillögu fyrir konung í
ríkisráðinu hreyfði forsætisráð-
herra Dana andmælum gegn
þessu á þeim grundvelli, að
reglur um ríkisfánann og not-
kun hans heyrðu undir dönsk
stjórnarvöld, en kvað Dani vera
fúsa til að semja við íslendinga
Frá útihátíðinni í Reykjavík 1. des. 1918.
DAGFARI
7