Dagfari - 01.12.1961, Qupperneq 18

Saungurinn
má ekki þagna
Hví skyldum við ligg'ja í dvala
þegar ferð okkar er aðeins ein?
Hversvegna ekki rísa upp og mótmæla
þegar okkur er misboðið?
Við skulum öll mótmæla.
Spreingið ekki kjarnorkuspreingjur.
Brennið ekki jörðina, þar sem lífið grær.
Hugsið til ntilljónanna, sem gánga til vinnu
hvern morgun og gánga heim að kvöldi í von
um hamíngju.
Hugsið til allra eiginkvenna og dætra
sem sýsla í eldhúsi og gánga um kyrrlátar stofur,
takið eftir bláum og hvítum svuntum þeirra.
Minnist sona ykkar á leið til knattspyrnuvallarins
eða fagnaðar þeirra yfir nýju reiðhjóli.
Spreingið ekki.
Hlustið á saung jarðarinnar, þegar hjörtu
únglínganna titra af ást,
og gleðin fer léttstíg um leynigötur
vornæturinnar.
Spr ángið ekki.
Hugsið til bóndans, sem beitir hjörð sinni
á lýngivaxnar heiðar. Minnist konunnar, sem strýkur
júgur vinu sinnar kýrinnar á kyrrlátu vetrarkvöldi.
Gleymið ekki ærslum únglínganna, leikjum folaldanna
eða hrekkjabrögðum kattarins.
Spreingið ekki kjarnorkuspreingjur.
Eitrið ekki jörðina, þar sem lífið grær.
Minnist þess að við erum líf jarðarinnar
og við erum öll mikilsverð.
Berið virðingu fyrir manninum,
hinum hversdagslega óþekkta manni
án tillits til litar, þjóðernis, atvinnu eða trúarbragða.
Við skulum öll mótmæla.
Spreingið ekki.
Minnist orða gamla Einsteins, sem hrópaði yfir
heimsbyggðina: Vetnisspreingjan er leikfáng
djöfulsins.
I guðs bænum spreingið ekki.
Minnist þeirra sem hafa starfað hér á undan okkur,
eins og hinna sem enn hafa ekki fæðst.
Hlustið á saung jarðarinnar, hafsins og vindanna
og minnist þess að saungurinn má ekki þagna.
Jón frá Pálmholti
I flestum bókum Laxness eru
saman slungnir á dularfullan hátt
þættir raunsæis, táknmáls og
mystíkur. Yfirborð verka hans
flestra er markað miskunnar-
lausu raunsæi og söguhetjur
hans álíka raunverulegar
og grannar okkar. Jafn-
framt eru þessar persónur tákn-
rænar — gervingar ákveðinna
eiginda þess fyrirbæris, sem
kallast íslenzk þjóð. Það er ó-
þarfi að nefna dæmi eins og ein-
yrkjann Qjart, alþýðuskáldið
Ólaf Kárason eða svartan snær-
isþjófinn Jón Hreggviðsson.
Symbólík hefur ávallt verið rík-
ari þáttur í verkum Laxness en
virzt gæti í fljótu bragði og
hefur farið vaxandi í síðari
bókum hans. I þessu samspili
tákna og raunsæis hefur svo áv-
allt brugðið fyrir — líkt og
leiftrum — dulúðugum, kynngi-
mögnuðum, nær ójarðneskum
myndum — ástmeyjum skáld-
anna Ólafs og Þormóðar, sam-
bandi Álfgríms og Garðars
Hólms.
Sá er einn eiginleiki sym-
bólskra verka, að þau vekja les-
anda sinn eða áhorfanda til um-
hugsunar. Hverjum er frjálst að
ráða táknmál þeirra á sinn sér-
staka hátt. Sumt lætur annan
ósnortinn, sem hinum er merki-
leg opinberun. Veikleiki slíkra
verka er sá, að þau hljóta þá
fyrst gildi, er tákn þeirra hafa
tekið á sig raunverulega mynd
fyrir hugskotssjónum manna, og
við hvert fótmál liggja hættur
oftúlkunar og rangtúlkunar.
Flest tákn symbólskra verka má
og ráða á margan veg. Þá er
verk ekki lengur táknrænt, sem
slegið verður fastri merkingu
þess.
Ég fæ með engu móti skilið
né skýrt Strompleikinn nema
sem symbólska ádeilu.
Symból um hvað? Ádeila á
hvað?
Enginn er þess fær að svara
endanlega spurningum um ráðn-
ingu tákna í slíkum verkum.
Þann leyndardóm geyma skáldin
ein og munu þó sjaldnast hafa
gert sér grein fyrir öllum hugs-
anlegum túlkunum.
Ádeila Strompleiksins er skýr
og Ijós: Beinist að rotnun og
spillingu í samfélagi manna á
miðri tuttugustu öld.
Hér skulu engar ráðningar
symbóla í leikritinu fram færð-
ar, en benda má á nokkrar
hliðstæður við raunveruleik okk-
ar tíma. Hver og einn getur síð-
an spurt sjálfan sig, ráðið tákn-
mál verksins á sinn hátt.
¥
Strompleiknum er markaður sá
staður í tíma og rúmi, að hann
gerist í norðlægu landi á miðri
tuttugustu öld. Hvergi segir
beinum orðum, að hann gerist á
íslandi. Hér má nota íslenzk
staðarheiti, í öðrum stöðum önn-
ur. íbúð' mæðgnanna er svo
lýst: „Niðurníddur herbraggi úr
stríðinu . . . Grábleik tötraleg
texþil. Málverk af útlendum
skógi, tilviljanlegt og sam-
bandslaust við umhverfið, fórur
úr þrotabúi borgaralegs heimilis
utan af landi. Önnur veggja-
prýði: myndir af filmstjömum og
prinsessum uppfestar með teikni-
bólum . . . “
Að hve miklu leyti á þessi
lýsing hliðstæðu í íslenzku
menningarumhverfi og samfé-
lagi? Getur þessi hrjálega vist-
arvera verið tákn um andlegt
ástand og menningu þjóðar, sem
skyndilega hreifst með flóð-
bylgju heimsstyrjaldarinnar og
hefur enn ekki reist hús í stað
þess, er hún yfirgaf úti á landi?
Á þessi lýsing sérstaklega við
ísland eða allar þjóðir á norður-
hveli jarðar?
Tákn hvers eru þær mæðgur,
er byggja þvílíkt umhverfi?
Móðirin er stolt af fortíð sinni,
ætt og faktorsstandi. Dóttir
hennar skal hljóta frama í sam-
félagi manna, þótt það svo kosti
glæ,
Islendingar eru stoltir af
fornri menningararfleifð og sögu.
Svo mun raunar háttað um flest-
ar þjóðir hins norðlæga heims.
Sú kynslóð, sem hér kveður
senn völd, er hreykin af eigin
verkum og feðra sinna. Að hve
miklu leyti eru hliðstæður
milli hennar og ógæfusamrar,
stoltrar og metnaðarfullrar móð-
ur Strompleiksins?
Um dótturina segir Innflytj-
andinn: „Hef ég kanski ekki
altaf sagt að hún væri þess-
konar beibí sem er blátt áfram
sköpuð fyrir stórveldin!"
Þrír menn koma mest við sögu
þeirra mæðgna: Útflytjandinn,
Fiskhaus & Co, og Innflytjand-
inn, Sjálflýsandi kattarhaus. Þeir
tveir berjast um hylli dóttur-
innar. Annar mokar til henn-
,ar fjármunum. Hinn færir henni
þungar byrðar varnings. Þriðji
maðurinn er söngprófessor, litlu
betur settur þeim mæðgum, við-
líka óekta, en samt sá maður,
sem helzt á trúnað Ljónu og
sýnir henni trúnað.
Væru þær mæðgur symból
nokkurrar lítillar, fátækrar þjóð-
ar í annarlegu menningarum-
hverfi og dóttirin sköpuð fyrir
stórveldin, gætu þá aðfarir
Fiskhauss og Kattarhauss verið
táknrænar um siðlausa baráttu
18
DAGFARI