Verktækni - 01.07.2008, Blaðsíða 8

Tvö verkefni sem sprottin eru úr rann-
sóknum fyrirtækisins Genís og unnið
er að á vegum Nýsköpunarmiðstöðvar
Íslands voru nýverið kynnt á
Samlokufundi VFÍ og TFÍ. Annars vegar
er um að ræða þróun á beinvaxt-
arörvandi beinígræðsluefni úr kítósani,
sem líkja má við beinsement, og hins
vegar þróun kítósanhúðar og aðferðar
til að húða beinígræðlinga úr títani.
Verkefnin eru angi af mun stærra dæmi
því vísbendingar eru um að kítínfásykr-
ur geti örvað vefjanýmyndun í ýmsum
hrörnunarsjúkdómum.
Forsagan
Upphaflega var fyrirtækið Genís
stofnað til að skapa markaðstengsl fyrir
líftæknirannsóknir. Fyrir um tíu árum
var starfseminni breytt og þekkingu
fyrirtæksins á ensímum beitt til að nýta
úrgang sem fellur til í fiskiðnaði. Þróaðar
voru vörur fyrir matvælamarkaðinn
sem meðal annars voru notaðar til
að gefa fiskbragð. Jóhannes Gíslason,
framkvæmastjóri Genís segir að samhliða
því hafi verið gerðar tilraunir með að
nota ensím til að umbreyta kítínsykrum
sem eru í rækjuskel. Kítínsykran gefur
skelinni lögun og er náskyld sellulósa, sem
gegnir svipuðu hlutverki í plöntum. Á 10.
áratugnum fóru markaðir fyrir kítínafleiður,
einkum kítósan, vaxandi og upp kom sú
hugmynd að setja á fót verksmiðju á Íslandi
til að framleiða kítín og kítósan. Rannís
veitti styrk til að gera fýsileikakönnun
sem kom vel út og í samstarfi við aðila á
Siglufirði var stofnað fyrirtækið Kítín.
Byggð var verksmiðja, sem þá var ein
sú fullkomnasta sinnar tegundar í Evrópu.
Genís átti upphaflega 15% í fyrirtækinu
en aðrir hluthafar voru Þormóður rammi
og SR-mjöl. Genís var síðar keypt inn í
fyrirtækið, sem nú heitir Primex og þar
með var Genís orðið að rannsókna- og
þróunardeild innan Primex. Samhliða
því að vinna að stoðverkefnum við fram-
leiðsluna á Siglufirði vann rannsókna- og
þróunardeildin að verkefnum sem tengd-
ust möguleikum til að nota kítínafleiður í
matvælaiðnaði og í heilbrigðisiðnaði. Þar á
meðal var verkefni þar sem rannsökuð voru
áhrif efnanna á það hvernig bein gróa. Það
verkefni var styrkt af Evrópusambandinu
og að því komu aðilar frá Þýskalandi,
Frakklandi og Ísrael. Niðurstöðurnar voru
mjög jákvæðar og réttlættu ýmis önnur
verkefni sem unnið var að í heilbrigðisgeir-
anum.
Þegar fram liðu stundir versnuðu við-
skiptakjör Primex, einkum vegna hækkandi
gengis íslensku krónunnar og aukinnar
verðsamkeppni á alþjóðlegum mörkuðum
og varð rannsókna- og þróunardeildin fyr-
irtækinu of dýr í rekstri. Í febrúar 2005 var
stofnað nýtt fyrirtæki undir gamla Genís
nafninu, sem keypti rannsókna- og þróun-
ardeild Primex ásamt þeim verkefnum er
lutu að heilbrigðisgeiranum. Hluthafar
í Genís hafa frá upphafi verið tveir;
Eignarhaldsfélagið Hólshyrna með 55%
hlut og Nýsköpunarsjóður atvinnulífsins
með 45%. Stjórnarformaður Genís er Róbert
Guðfinnsson, aðaleigandi Hóshyrnu ehf.
Rannsóknir Genís eru kostnaðarsamar
og ekki á færi fyrirtækisins nema í sam-
starfi við háskóla, önnur fyrirtæki og stofn-
anir. Til að byggja upp þekkingu á sviðinu
á Íslandi var stofnaður hópur um það bil
16 vísindamanna, svokallaður ARM-hópur
(Aminosugars in Regenerative Medicine),
sem ýmist vinna nú þegar með Genís eða
hafa sýnt áhuga á því að vinna með Genís
að rannsókna- og þróunarverkefnum
félagsins.
Byltingarkennd tilgáta
Starfsemi Genís í dag byggir á bylting-
arkenndri tilgátu sem tók að mótast hjá
starfsmönnum fyrirtækisins fyrir átta árum
síðan. Í stuttu máli gengur hún út á að í
líkamanum séu ákveðin prótein sem hægt
er að „tala við“ með kítínfásykrum og
virkja þau þannig til að mynda nýja vefi.
Orðfæri líftækninnar er oft flókið og var
Jóhannes beðin um að segja leikmönnum
frá þessari tilgátu og út á hvað rannsókn-
irnar ganga.
„Það eru sex eða sjö gen sem tjá fyrr-
greind prótein í mannslíkamanum.
Próteinin eru náskyld gamalli fjölskyldu
próteina sem aðallega eru kítínasar, þ.e.
ensím sem brjóta niður kítín. Kítín kom
snemma fram í þróunarsögu lífsins m.a.
sem „beinagrind“ í stoðkerfi sveppa, skor-
dýra og krabbadýra. Í stoðkerfi hryggdýra
eru kalsíumfosföt og kollagen aðalbygging-
arefnin en próteinin sem tengjast kítíni hjá
sveppum, skordýrum og krabbadýrum hafa
fengið nýtt hlutverk hjá hryggdýrunum.
Þessi prótein eru jafnan kölluð kítínasalík
prótein. Þegar vefir eins og brjósk og bein
myndast á fósturstigi eru þessi prótein að
störfum, eru tjáð eins og það er orðað, og
virðast gegna lykilhlutverki í að þroska
þessa vefi.
Stuttar kítínsykrukeðjur geta bundist á
kítínasalíku próteinin þar sem ensímhvarf-
stöðin var áður. Flest þeirra eru ekki lengur
ensím heldur breyta þau um lögun við það
að bindast kítínafleiðunum, sem gefur
vísindamönnunum til kynna að þarna sé
„skilaboðaskjóða“ á ferðinni, þ.e. efni sem
 / ViÐTALiÐ
Áhrifamáttur kítínfásykra
Er heiti verkefnis sem fékk styrk hjá
Tækniþróunarsjóði í apríl s.l. Lýsing
á verkefninu gefur mynd af því sem
fjallað er um í greininni.
Kítínasalík prótein (CLP) heyra til gena-
fjölskyldu kítínasa og hafa varðveitt kítín
bindisetið frá kítínasanum. Sýnt hefur
verið fram á tilvist þessara próteina í
plöntum og dýrum en niðurstöður rann-
sókna benda til að þau gegni mikilvægu
en óþekktu hlutverki í ónæmiskerfi,
frumuboðskiptum og í vefjanýmyndun
hjá hryggdýrum. Sérstaklega áhugaverðar
eru niðurstöður sem gefa til kynna hlut-
verk CLP í vefjamyndun í fósturþroska
hryggdýra. Fyrri niðurstöður benda til að
kítínafleiður geti örvað stofnfrumur til
nýmyndunar brjósk- og beinvefs in vivo.
Genís hefur þróað sérstakar kítínfá-
sykrur með tilliti til lyfjavirkni og verða
Áhrif amínósykra á vöxt og
sérhæfingu stofnfrumna
þær notaðar í verkefninu ásamt fullkomn-
ustu aðferðum frumulíffræðinnar og sam-
eindaerfðafræðinnar til að rannsaka þátt
þessara amínósykra og CLP í örvun og
sérhæfingu stofnfrumna. Áhersla verður
lögð á að rannsaka þátt CLP-tjáningar hjá
stofnfrumum ásamt því að kanna áhrif
kítínfásykranna og annarra amínósykra á
hina ýmsu samskiptaferla frumnanna m.a.
með hjálp örflögutækninnar.
Niðurstöðurnar munu gefa gagnlegar
vísbendingar um notagildi kítínfásykr-
anna til að örva vefjanýmyndun í ýmsum
hrörnunarsjúkdómum.
Verkefnisstjóri: Jóhannes Gíslason,
Genís ehf.
Þátttakendur: Genís ehf., Landspítali-
háskólasjúkrahús og Háskóli Íslands
Verktími: 3 ár
Styrkur: 10 m. kr. 1. árið