Fréttatíminn - 09.03.2012, Síða 44

40 bækur Helgin 9.-11. mars 2012
 RitdómuR upp á yfiRboRðið
Sjálfshjálpardagbók
Jónínu Leósdóttur, Léttir,
vippar sér beint á toppinn
á lista Eymundssonar en
í henni rekur höfundurinn
árangursríka glímu sína
við aukakílóin.
LéttiR á toppnum
 RitdómuR AngAntýR eftiR eLínu thoRARensen
s offía Auður Birgisdóttir er dugleg­ur bókmenntafræðingur og hefur uppá síðkastið beint athygli sinni
að kimum í íslenskum bókmenntum.
Hún birti nýlega umfjöllun um Herdísi
Andrésdóttur í bókmenntatímaritinu
Stínu sem var upplýsandi samantekt um
feril skáldkonunnar. Soffía á einnig eftir­
mála í endurútgáfu á Angantý eftir Elínu
Elísabet Thorarensen, dóttur Herdísar,
sem kom út öðru sinni fyrir síðustu jól í
snoturri útgáfu.
Angantýr segir Soffía vera bók sem býr
við þöggun og hafi verið það frá fyrstu
tíð, en Elín gaf kverið út á eigin kostnað
1946. Tilgáta Soffíu er að ást í meinum
eldri konu og ungs manns hafi orðið til
þess að bókin var þöguð í hel. Í minn­
ingum sínum greinir Elín frá því þegar
hún tók Jóhann Jónsson nítján ára í kost,
en hún hélt kostgangara. Milli þeirra
tókust andlegar ástir og líklega líkamlegt
samræði. Þremur áratugum síðar lýsir
Elín sambandi þeirra með ævintýra­
legum ljóma, en þau hafa í sambandi sínu
skipt um nöfn og tekið upp heiti persóna
úr fornum bókum. Rekur Elín orðræður
þeirra og birtir í kverinu stuttan texta efir
Jóhann.
Fyrr á síðasta ári birtust tvær greinar í
Tímariti Máls og menningar um Jóhann;
önnur eftir Guðrún Helgadóttur rær á
svipuð mið og Soffía sækir á en þar er lýst
forsögu kversins og ást Jóhanns og Elínar
í meinum – hin greinin er syrpa eftir
Gunnar Má Hauksson, afar fróðleg viðbót
við takmarkaða þekkingu okkar á þroska­
árum Jóhanns Jónssonar í Þýskalandi og
dauða hans á miðjum aldri. Af þessum
ritsmíðum er ljóst hver hefur ráðið eftir­
mælum Jóhanns að stærstu leyti: Halldór
Laxness. Gerir Soffía því skóna að bækl­
ingur Elínar 1946 hafi verið andsvar við
skrifum Halldórs um Jóhann í Vettvangi
dagsins. Nú kann lesandi að spyrja: Hvað
er málið? Jú, Jóhann orti tímamótakvæði
í íslenskum bókmenntum, Söknuð, perlu
sem á ekki sinn líka. Þess utan samdi
hann mörg önnur ljóð en ekki hefur hann
verið í slíkum metum að ljóðmæli hans
séu fáanleg, þau hafa aðeins komið út í
tvígang í ófullkomnum útgáfum. Enn er
óunnin sæmandi útgáfa á textum Jóhanns
svo skilja megi sess hans í íslenskri bók­
menntasögu.
Jóhann var ekki einnar konu maður.
Eftir æskuást hans við matseljuna Elínu
tók hann saman við Nikkólínu Árna­
dóttur og fór hún með honum til Þýska­
lands 1921. Er lýsing á siglingu þeirra
í grein Gunnars og má af því nokkuð
ráða hverskonar eiginmaður Jóhann
var. Nikkólína skildi við hann 1925 en
þá tók hann saman við þýska leikkonu,
Elísabetu Göhlsdorf, sem flutti ösku hans
hingað heim 1932 og var raunar áberandi
í samkomuhaldi í Reykjavík í nokkur
misseri á fjórða áratugnum, einkum við
ljóðaflutning. Um þær tvær, eiginkonu og
síðustu sambýliskonu Jóhanns hefur fátt
verið skrifað. Vísað er til þeirra beggja í
nýútkomnu úrvali bréfa Halldórs Laxness
til Ingu Einarsdóttur með mismunandi
hætti. Þar kemur fram að Elísabet heldur
Jóhanni uppi í Þýskalandi þar sem hann
dvaldi lengst af.
Þótt fagna megi snoturri útgáfu á Ang­
antý þá verður ekki sagt að verkið hafi
nokkurt bókmenntalegt gildi. Hugmynd­
in um tabú ástarsambands yngri manns
og eldri konu stenst ekki ef litið er til þess
fjölda hjónabanda sem heimildir greina
frá af mismunandi aldri hjóna á þessum
tíma og raunar fyrr. Eru mörg dæmi þess
að finna í báðum fyrstu bindum Reyk­
víkinga sem rekja byggð bæjarins sam­
kvæmt íbúaskrá 1910. Nýlega barst mér
bréf þar sem mætur læknir rakti saman
ættir okkar: Þar kom í ljós að formóðir
mín Guðrún Björnsdóttir fædd árið 1800
giftist öðru sinni 1840 manni sem fæddur
var 1816. Giftingar eldri og yngri á 19. öld
þóttu ekkert tiltökumál.
Margt bendir til að Jóhann Jónsson
hafi lifað á vinnukrafti sambýliskvenna
sinna og það hafi byrjað í sambandi hans
við Elínu Thorarensen. Hann hafi eins
og tíðkaðist étið sig inná hana, eða eins
og það var kallað: Tekinn upp í kost. Rétt
eins og ekki verður annað greint en hann
hafi verið á framfæri bæði Nikkólínu og
Elísabetar. Því hafa vinir hans og lof­
tungur ekki tekið eftir, en hissa er ég á að
Soffía hafi ekki séð það við könnun sína á
frægðarferli þessa skálds.
Bækur
Páll Baldvin Baldvinsson
pbb@frettatiminn.is
Þöggun og orðstír
Straumur er af bókum frá liðnu hausti í kiljuútgáfum. Í síðustu viku kom Jarðnæði
eftir Oddnýju Eir Ævarsdóttur út á vegum Bjarts. Í febrúar komu Kona við 1000°
eftir Hallgrím Helgason, Málverkið eftir Ólaf Jóhann Ólafsson, Hjarta mannsins eftir
Jón Kalman í kilju sem og Svartur á leik eftir Stefán Mána í tengslum við frumsýn-
ingu samnefndrar kvikmyndar í síðustu viku. Skáldsagan um Jón eftir Ófeig Sigurðs-
son er einnig komin í kilju í kjölfar á viðurkenningu
sem hann hlaut síðla árs sem einn
af frambærilegustu höfundum álf-
unnar af yngri kynslóðinni. Þá hafa
Sögur gefið út skáldsöguna Meistari
hinna blindu eftir Elí Freysson. Einnig
er Frönsk svíta komin út í kilju og
fimmta útgáfa af Óbærilegum léttleika
tilverunnar eftir Kundera stakk upp
höfði á ný og er með ólíkindum hvað
sú saga hefur átt greiðan aðgang að
íslenskum lesendum. -pbb
Jólabækur komnar í kilju
Léttir Jónínu Leósdóttur – hugleiðingar harmonikkukonu, komu út í kiljum í
vikunni. Þetta er játningabók sem segir af baráttu við aukakíló, bagga sem höf-
undurinn vill losna við. Fleiri verk eru að koma út þessa dagana: Ég ljúfa vil þér
syngja söngva er skáldsaga eftir Lindu Olsson, sænsk-nýsjálenskan rithöfund. Ný
bók er komin út í Neon-röð Bjarts: Góðir grannar
eftir Ryan David Jahn, bandarískan höfund og
segir þar frá alræmdu máli sem er árás á konu
utan við heimili hennar að næturþeli árið 1964
sem fjöldi vitna var að en enginn kom konunni
til hjálpar. Neon boðar frekari útgáfu á þessu
ári; skáldsögur eftir Julian Barnes, Helene
Grémillion og Javier Marías. Þá hefur Veröld
sent frá sér krimma: Konurnar á ströndinni eftir
Tove Alsterdal. Þá hefur Brú gefið út þýðingar
Hallbergs Hallmundssonar á ljóðum eftir
Walt Whitman. -pbb
Frumútgáfur í kiljum streyma ...

upp á yfirborðið
Nýjar rannsóknir í íslenskri
fornleifafræði
Ritstjórar: Orri Vésteinsson,
Gavin Lucas, Kristborg
Þórisdóttir og Ragnheiður
Gló Gylfadóttir
Fornleifastofnun Íslands,
160 s. 2011
Velgengni Mannvista – rits Birnu Lárusdóttur og fleiri höf­
unda – á verðlaunapöllum eru gleðileg, bókin fallega unnin
og stútfull af efni svo líkingar séu sóttar í flöskur. Um svipað
leyti og bók Birnu var dreift kom út annað rit um íslenska
fornleifafræði sem er ekki síður forvitnilegt, reyndar að
hluta unnið af sama gengi og Birna kallar til í Mannvist,
stórum hópi íslenskra fornleifafræðinga í bland við erlenda
starfsbræður þeirra sem hingað hafa komið og unnið við
rannsóknir. Upp á yfirborðið er í mjúku bandi, 23 x 23 sentí­
metrar að stærð og 160 síður. Verkið er samsett af
lengri og styttri ritgerðum um stök og afmörkuð
efni, styttri greinar settar í rasta og falla inn í
þær lengri. Ritið er ríkulega myndskreytt með
lýsandi myndatextum til stuðnings viðfangsefni
hverrar greinar, ef frá eru taldar heilsíðumyndir
sem opna lengri ritgerðir sem eru án myndatexta
sem er ljóður á annars fallega útgefnu riti. Ensku
útdráttur fylgir öllum ritsmíðum í verkinu, auk
neðanmálsgreina, stöðuskrá höfunda. Þá er í ritinu
mikill fjöldi korta og skýringaruppdrátta. Hér er á
ferðinni rit sem hefur þannig í senn vísindalegan
tilgang en er jafnframt læsilegt almenningi.
Ritið er í raun stöðumat á hvað hefur verið unnið
á Fornleifastofnun Íslands, einkareknu fyrirtæki
sem hefur unnið merkilegt rannsóknarstarf í forn­
leifarannsóknum hér á landi undanfarin 16 ár. Því
er skipt í kafla og undir hvern þeirra er skipað
styttri greinum: Kaflaheitin gefa gleggsta mynd
hvað er til skoðunar hér, sá fyrsti er helgaður Forn­
leifastofnun og starfi hennar, þá kemur kafli um
nýjar rannsóknir á fjórum landsnámsbýlum, þá er
kafli um eldhús, síðan kafli um vitnisburði um ein­
okun og neyslu, kafli um landsháttafornleifafræði
og félagsleg minni, kafli um þöglar minjar í Þegjandadal
og loks um fornleifar síðari tíma. Inn í þessa kafla er skotið
smágrein um aðskiljanleg efni; bátakuml, skordýrafornleifar,
pípur, leirbrot frá Gásum, múrana í Þingeyjarsýslu, svo örfá
dæmi séu nefnd.
Upp á yfirborðið er annað sannindamerki þess að mikils
má vænta af íslenskum fornleifarannsóknum fáist til þeirra
fé og eitthvað saxist á þá 140 þúsund skráðu staði forn­
minja sem vitað er um en líkast til er annað eins enn falið í
gleymskunni. Saga okkar er einn dýrmætasti sjóður sem við
eigum, mannvist hér er eitt af undrum Evrópu og bæði ritin
– Mannvist og Upp á yfirborðið – eru alvarleg áminning um
að rannsóknarstarf okkar á landinu er rétt að hefjast. -pbb
Frekar af forn-
leifarannsóknum

Angantýr
Elín Thorarensen
Lesstofan, 120 síður, 2011.
Jóhann
Jóhannsson.
Athygli beint að kimum í íslenskum bókmenntum.
Kápa af fyrstu út-
gáfu Angantýs frá
1946.