Læknablaðið - 15.08.1988, Qupperneq 39

LÆKNABLAÐIÐ 1988; 74: 251-3
251
Elínborg Bárðardóttir, Steinn Jónsson
BÓLUEFNI GEGN PNEUMOKOKKUM -
PNEUMOVAX (®)
INNGANGUR
Streptococcus pneumoniae er algengasta orsök
lungnabólgu af völdum baktería og veldur oft
heilahimnubólgu og eyrnabólgu meðal barna. í
nýlegri rannsókn á orsökum lungnabólgu, sem
gerð var á Landspítalanum, greindist 91 tilfelli á
einu ári og reyndust 36*% vera af völdum
pneumokokka (1). Frá 15 til 30%
lungnabólgutilfella fylgir blóðsýking og í þeim
hópi er dánartíðni talin 20-40% (1, 2).
Pneumokokkalungnabólga herjar á fólk sem
virðist að öðru leyti heilbrigt og á eldra fólk og
sjúklinga með ýmsa langvinna sjúkdóma, svo sem
lungnasjúkdóma, hjartabilun, sykursýki,
nýrnabilun, skorpulifur, illkynja sjúkdóma og
vanhæft milta. Dánartíðni þessara hópa hefur
verið há þrátt fyrir nútíma lyfja- og
gjörgæslumeðferð. Áhugi manna hefur því beinst
að rannsóknum á bóluefni gegn pneumokokkum
en vörn gegn pneumokokkasýkingum er fyrst og
fremst talin byggja á opsónínum í sermi,
komplímenti og mótefnum, sem undirbúa
bakteríurnar fyrir át. í dag er mælt með notkun
bóluefnis hjá þeim sem eru í mestri hættu á að
sýkjast (3), þótt umdeilt sé hvort bóluefnið veiti
þá vörn, sem ætlast er til hjá áhættuhópum. I
þessari grein verður fjallað um þetta bóluefni,
sögu þess og gerð, mótefnasvörun, aukaverkanir
og gagnsemi þess hjá heilbrigðum og sjúkum.
BÓLUEFNIÐ OG MÓTEFNASVÖRUN
Fyrstu áreiðanlegu vísbendingarnar um að unnt
væri að bólusetja gegn pneumokokkasýkingum
komu fram árið 1945 er bandarískir hermenn
voru bólusettir og í ljós kom marktæk fækkun
lungnabólgutilfella af völdum pneumokokka (4).
Fyrsta bóluefnið sem sett var á markað innihélt
fjölsykrunga af 6 gerðum pneumokokka en
fjölsykrungar í úthýði bakteríunnar eru helstu
mótefnavakar hennar. Að minnsta kosti 83 gerðir
Frá Rannsóknastofu Háskólans í ónæmisfræðum og St.
Jósefsspítalanum, Landakoti. Barst 14/01/1988. Samþykkt
05/04/1988.
pneumokokka eru þekktar og byggist mismunur
þeirra á áðurnefndum fjölsykrungum. Bóluefni
úr 14 gerðum kom á markað 1979 en það bóluefni
sem mest er notað í dag inniheldur fjölsykrunga,
23 gerða af pneumokokkum, sem taldir eru valda
um það bil 85% allra pneumokokkasýkinga með
blóðsýkingu í Bandaríkjunum og Evrópu (3).
Pneumovax (®) er í rauninni 23 mismunandi
mótefnavakar og valda sumir meiri
mótefnamyndun en aðrir. Mótefnasvar gegn
fjölsykrungum er óháð T-frumum og frábrugðið
mótefnasvari gegn prótínum, sem er háð
T-frumum. Mótefnasvar gegn fjölsykrungum
hefur því ekki í för með sér umtalsvert
ónæmisminni, en þau mótefni sem myndast geta
gefið vernd gegn sýkingu í mörg ár eftir
bólusetningu (5).
Mótefni gegn pneumokokkum eru fyrst og fremst
af IgG og IgM gerð og talað er um marktæka
mótefnasvörun ef mótefni mælast tvöfalt
hækkuð mánuði eftir bólusetningu. Rannsóknir
benda til að mótefnamagn yfir 250-300 mg
köfnunarefnis í ml veiti vörn gegn
pneumokokkasýkingum hjá heilbrigðum (6).
Mótefnasvörun er mismunandi eftir aldri. Börn
innan tveggja ára svara bólusetningu verr en
fullorðnir og mótefni þeirra hverfa einnig hraðar
(7). Eldra fólk getur haft minnkaða
mótefnasvörun, að líkindum vegna hrörnunar
ónæmiskerfisins með aldri, en yfirleitt svarar
eldra fólk bólusetningu vel (8).
Mótefni sem myndast eftir bólusetningu
heilbrigðra haldast í allt að helmings magni tveim
til þremur árum eftir bólusetningu og eru
mælanleg í allt að fimm til átta ár (9). Endurtekin
bólusetning einu til tveimur árum eftir
frumbólusetningu bætir ekki við magn mótefna
nema að litlu leyti (10).
AUKAVERKANIR
í flestum tilfellum fylgja vægar staðbundnar
aukaverkanir bólusetningu (7). Koma þær oftast
fram nokkrum klukkustundum eftir bólusetningu
og einkennast af roða og þrota á stungustað og