Sagnir - 01.06.2006, Qupperneq 12

oQarnafiœfi jyrir umfomufauó förn { ffjeyfjavif. ájyrri fifuta 20. afcfar
um að Reykjavíkurbær reisti bamahæli fyrir umkomulaus böm. Einnig
er ekki ósennilegt að umfjöllun og áskomn berklavamamefndarinnar
hafi haft sitt að segja. Reykjavíkurbær sýndi strax viðbrögð við þessari
auknu umræðu um bamahæli en Bamahælissjóði Reykjavíkurbæjar
var komið á fót sumarið 1919. Með bréfi dagsett 2. júní sama ár fékk
bæjarstjóm afhentan afganginn af fé sem safnað hafði verið vegna
spænsku veikinnar 1918, kr. 2.329. Bæjarstjómin fól fátækranefnd að
íhuga og gera tillögur um hvað ætti að gera við féð og kom hún með þá
tillögu að leyfa því að standa á vöxtum um stund en síðar yrði því varið
til bamahælis.21 Haustið 1919 var lagt til að 5.000 kr. yrðu veittar til
byggingar bamahælis, eins og áður sagði. Bamahælissjóður stækkaði ört
en árið 1923 vom í honum kr. 31.024 og kr. 61.281 árið 1935.22 Fé þetta
var hins vegar aldrei notað til byggingar bamahælis heldur vom þeir
geymdir ósnertir allt til ársins 1935 þegar þeir vom settir til byggingar
heimavistar við Laugamesskóla fyrir veikluð böm.23 Bæjarstjóm gekk
einnig til samstarfs við Thorvaldsensfélagið um stofnun bamahælis, en
nánar verður greint frá því hér á eftir.
Enn fremur nýtti Reykjavíkurbær sér heimildir til að skattleggja
skemmtanahald sem skyldi varið til bamahælis og gamalmennahælis
í lok árs 1921. Alþingi samþykkti hins vegar tveimur ámm síðar að
skemmtanaskatti skyldi varið til byggingar Þjóðleikhússins. „Þannig
urðu börnin að víkja fyrir þjóðarstoltinu ... bæjarstjóm dró lappimar í
þessu sem öðm er laut að bættri aðbúð bama í bænum“, svo vitnað sé í
Auði Styrkársdóttur í bók hennar um kvennaframboðin í Reykjavík.24
Þá má ætla að hina auknu umræðu um bamahæli megi einnig
rekja til mikilla samfélagslegra breytinga á fyrstu áratugum 20. aldar.
Aður hafði jafnan verið reynt að koma umkomulausum bömum fyrir
í sveit frekar en innan bæjarmarka Reykjavíkur. Astæður þess vom
margvíslegar, m.a. útbreytt viðhorf að bæjarlifið væri óhollt fyrir bömin
en einnig að í sveitum væri möguleiki á að nýta vinnuafl bamanna frekar
en í Reykjavík. Þegar að íbúum á fyrstu áratugum 20. aldar fækkaði
verulega í sveitum, eða úr tæplega 79% árið 1901 niður í tæp 35% árið
1940, varð mun erfiðara að koma börnum þar fýrir.25 Enn fremur má
ætla að breytt viðhorf til bamavinnu með tilkomu þéttbýlis hafi gert
það að verkum að ekki var eins fýsilegt og áður að taka böm í fóstur
fyrir hið lága meðlag sem fylgdi, en árið 1914 náði meðlagið aðeins rétt
upp í helming framfærslukostnaðar bams.26 Sama viðhorf var meðal
bæjarbúa að meðlagið væri of lágt og því varð alltaf erfiðara að koma
bömum í fóstur, hvort sem var í sveit eða bæ.27
Konur virðast snemma hafa látið málið til sín taka. Alþingi kom
einnig nálægt umræðunni um bamahæli en sá sér þó ekki fært að
koma með tillögur um þau mál heldur taldi að það væri verkefni
Reykjavíkurbæjar að koma upp bamahæli. Einnig er athyglisvert
að menn gerðu almennt ráð fyrir að barnahæli skyldi rekið af hinu
opinbera, þ.e. bæjarfélagi Reykjavíkur. Ætla má að þessi hugsun sé bein
afleiðing þess að stjóm mála sem tengdust fósturbömum var á vegum
bæjarins, t.d. meðlagsgreiðslur og að finna dvalarstaði fyrir fósturböm.
Það var hins vegar ekki Reykjavíkurbær sem átti frumkvæðið að
stofnun bamahælis fyrir umkomulaus böm heldur frjáls félagasamtök
og einstaklingar.
um stofnun bamahælis í bænum. Á fundi Thorvaldsensfélagsins 17.
febrúar 1925 vom tillögur bomar fram um að gefa bæjarstjóm 50.000 kr.
í tilefni 50 ára afmæli félagsins með því skilyrði að reist yrði bamahæli
innan tveggja ára.31 Tillögur þessar vom í megindráttum samþykktar
og var gjafabréf síðan afhent borgarstjóra 19. nóvember 1925 þar sem
eftirfarandi atriði vom m.a. gerð að skilyrðum:
1. Reykj avíkurbær láti reisa bamahæli með öllum nauðsynlegum
nýtísku útbúnaði, sem taki að minsta kosti 30 böm og sé byrjað
á hælinu innan tveggja ára frá afhendingardegi framannefndar
gjafar.
2. Bamahælið beri nafnið: Bamahæli Thorvaldsensfélagsins.32
HinsvegargenguþessimálhægtþráttíyrirskilmálaThorvaldsensfélagsins
um að bygging bamahælisins ætti að hefjast innan tveggja ára frá
dagsetningu bréfsins. 1 maí 1926 samþykkti Thorvaldsensfélagið tillögu
um að ekki þyrfti að hefjast handa við byggingu hælisins fyrr en innan
fimm ára.33 í október 1930 er Thorvaldsensfélagið síðan beðið leyfa „að
ekki verði skylt að nota gjafafé þess til byggingar bamahælis fyrr en
árið 1935, eða 4 ámm síðar en ákveðið var“. Ástæða þessarar bónar var
sú að bæjarstjóm taldi sig hafa orðið fyrir svo miklum kostnaði vegna
bamaheimilisins Vorblómsins sem stofnað var 1928.34 Árið 1936 virðist
eitthvað vera að þokast í þessu máli en á ársfundi Thorvaldsensfélagsins
21. ianúar sama ár var lesið upp bréf frá Pétri Halldórssyni borgarstjóra
þess efnis að hefja ætti undirbúning að byggingu bamahælisins.35 Þrátt
fyrir loforð borgarstjóra varð þó ekkert úr framkvæmdum. Árið 1938
hafði bæjarstjóm það enn á prjónunum að reisa bamahæli og var þá talað
um að það yrði reist í landi Breiðholts en ekkert varð úr framkvæmdum
þá sem endranær.36 Árið 1950 vom í sjóðnum kr. 133.638.37
arnafieimifiQ Vfrfifómib
Bamaheimilið Vorblómið var stofnað af Þuríði Siguróardóttur 1. júní
1928.38 Þuríður, sem stofnaði bamaheimilið á fimmtugsaldri, hafði
dvalið í Danmörku í ríunt ár og kynnt sér þar rekstur bamaheimila.39 Eftir
dvölina í Danmörku hélt Þuríður til Stokkhólms og sat þar mót norænna
bamavina. Þar vom m.a. bamaheimili heimsótt og haldnir fyrirlestrar
um uppeldismál. Mót þetta hafði mikil áhrif á Þuríði en þar kom m.a.
fram að alls staðar í heiminum væm til bamaheimili nema á Islandi,
meira að segja á Grænlandi!40 Ein af ástæðum stofnunar Vorblómsins
segir Þuríður í viðtali árið 1935 að sé einmitt þessi bamaheimilisskortur
á íslandi:41
Æskudraumar mínir og áhugamál alla æfi hafa verið þessi:
ísland, ættland mitt og fósturjörð, - þú verður að eignast
bamaheimili eins og önnur lönd, þau er siðaðar þjóðir byggja!
Þú mátt til, og jeg skal gera, það sem jeg get, svo þú fáir það,
sem fyrst!
(fiátt ur fefaciasamtaVa oy einstafffinqa
ZTficrvafcfsensjefayic)
Segja má að Thorvaldsensfélagið hafi verið fyrst til aðgerða því á
ársfundi félagsins 16. janúar 1906 var samþykkt að stofna sérstakan sjóð
„til góðgjörða". Á aukafundi félagsins 29. mars sama ár var ákveðið
að þessi sjóður skyldi notaður til þess að koma á uppeldisstofnun fyrir
fátæk böm og var stofnféð 500 kr.28 Fé safnaðist í sjóðinn með ágóða
af tombólum og bösumm sem félagskonur héldu reglulega. í upphafi
var ætlunin með þessum sjóði að kosta uppeldi munaðarlausra bama
á einhvem hátt.29 Fljótlega virðist þó sú hugmynd hafa komið upp að
sjóðnum skyldi varið til byggingar fullkomins bamahælis í Reykjavík.
En sjóðurinn stækkaði hægt og líkja mátti vexti hans við lögmál
„viðarteinungs, sem maður gróðursetur í garði sínum. Honum miðar
hægt framan af ‘ eins og það er orðað í 70 ára afmælisriti félagsins.30
Þörfin fyrir bamahæli í Reykjavík virtist svo aðkallandi að mörgum
þótti biðin nokkuð löng eftir því að sjóðurinn yrði nægilega stór að unnt
yrði að ráðast í byggingu bamahælisins. Því komu upp þær hugmyndir
innan félagsins að gengið yrði til samstarfs við bæjarstjóm Reykjavíkur
Bamaheimilið nefndi hún Vorblómið „í þeirri von og trú að, að fleiri
myndu á eftir koma“.42 Ætlunin hafði verið í upphafi að heimili þetta
yrði fyrir munaðarlaus böm og böm mæðra sem þurftu að sækja vinnu
út fyrir bæinn í einhvem tíma.43
Svo virðist sem mikil þörf hafi verið fyrir heimili sem tók á móti
umkomulausum bömum. í skýrslu bamavemdarráðs íslands fyrir árin
1932-1935 segir að starf Vorblómsins sé aðallega í því fólgið að taka
til „uppfósturs munaðarlaus, komung böm (oft nýfædd) og ala þau
upp, þar til úr hefir ræst fyrir foreldrum eða aðstandendum, svo að þau
geti horfið heim til þeirra á ný“.44 Á Vorblómið komu böm sem ekki
gátu dvalið hjá foreldmm sínum vegna fátæktar eða veikinda foreldra
sinna svo og þroskaheft böm. Böm vom oft á tíðum send á milli margra
fósturforeldra eða vom í hirðuleysi og því var bamaheimili líkt og
Vorblómið kærkomið.45 Sjálf hafði Þuríður kynnst því að eigin raun
hvemig var að alast upp hjá vandalausum því hún missti móður sína
ung og fyrstu tólf æviárin var hún á átta mismunandi heimilum. Þuríður
„vildi forða svo mörgum bömum sem hún gæti, frá því að hrekjast
manna á milli“ svo vitnað sé í orð séra Sigurbjamar Á Gíslasonar í
10 ^Saqnir 2006