Sagnir - 01.06.2006, Side 41

rzð ficrj'jsfendinj a tif oOúastrtðsíns iSyy-iyoz.
til þess ætluð að vekja andúð á Bretum. Verslun þeirra hefði reynst
okkur „mjög notaleg og hagstæð, og hugsast gæti“. En áður en
greinarhöfundur sleppti orðinu bætti hann við að „aftur á móti verður
varla hjá því komist, að mikið af þessum mönnum er óvandaður skríll,
sem skeytir engu, hvorki guðs né manna lögum.“22
Meðal íslendinga virtist það augljóst að græðgi rak Breta til átaka
í Suður-Afríku og eru íslensku blöðin mjög einörð í afstöðu sinni hvað
það varðar:
Því verður og eigi neitað, að það er ógn sorglegt að vita til þess,
að drengskapur og mannúð vorra tíma sé eigi lengra komin
en svo, að það eru allar líkur til þess, að fégimi Englendinga
muni haldast það uppi, að níðast á þessum tveimur litlu, hraustu
þjóðveldum og útsjúga hið auðuga land þeirra, eptir að hafa
drepið meiri hluta af þess hraustustu sonum.23
I Vesturheimi gagnrýndi þó Heimskringla þessa söguskýringu og benti
á að Bretar hefðu ekki sóst eftir ófriði við Búa. Ennfremur sagði blaðið
að Bretar berðust „hvorki til þess að auka út lendur sínar, né af græðgi
í Transvaalgullið." Fyrst og fremst neyddust Bretar til að fara út í
stríðið „til þess að tryggja framtíðar frelsi afkomenda þeirra í Suður-
Afríku.“24
í grein í Fjallkonunni í maí 1900 var harkalega deilt á ritstjóm
Eimreiðarinnar fyrir að birta grein í „ekta Ameríku anda“ þar sem
reifaðar væm hugmyndir um uppgang Bandaríkjanna og hugsanlegt
bandalag þeirra og Breta. I Eimreiðinni sagði m.a. að á meðan hinum
rómönsku þjóðum, s.s. Frökkum, Spánverjum og fleiri, færi hnignandi
færi hagur hinna germönsku þjóða vaxandi. Þótti greinarhöfundi í
Eimreiðinni þær hafa „lífskraft, vinnuþol og sterkar framtíðarvonir" og
nú um stundir dreifðust þær um alla jörðina og tækju „undir sig hvem
byggilegan blett, sem þær geta fest hendur á.“25
Fjallkonan sagði að þessi hugmynd Eimreiðarinnar væri birt „án
nokkurra athugasemda gegn þessari viðbjóðslegu kenningu, sem lætur
hnefaréttinn vera æðsta takmark mannkynsins". Samkvæmt þessari
kenningu hugsaði maðurinn aðeins um völd og peninga, „enda hefir
þessi svo nefnda „mentun“ (civilisation) miklu fremur aukið spillingu
og allskonar eymd heldur en áður var“. Greinarhöfundur taldi það
markmið Breta að taka þann auð sem bjó í jörðu Búalanda „til þess að
láta það komast út í heimslífið og efla „mentunina“ (civilisation)“. Eða
með öðmm orðum, eigi maður einn peninga, en kunni ekki að nota þá,
þá má taka þá af honum og nýta betur. Þetta væri sjónarmið Englendinga
að mati höfúndar. í því samhengi notaði hann orð, sem ekki hafði skapað
sér eins mikla hefð þá og síðar varð eða „kommunismus". Það orð taldi
höfundur hafa verri merkingu en víkingaskap „því á víkingatímanum
höfðu menn ekki þá hugmynd um mentun sem menn hafa núna.“
Greinarhöfundur klykkti út með vangaveltum um hugsanlega innrás
Þjóðveija í Bretland. Flann benti á að Vilhjálmur Þýskalandskeisari
væri „ungur og fjörugur, herskár og ófyrirleitin[n]“ og tveir virtir
þýskir hershöfðingjar, annar þeirra Helmuth Moltke, hefðu sagt slika
innrás hægðarleik. Máli sínu til stuðnings benti höfundur á að Bretar
ættu enga hershöfðingja og hefðu aldrei átt neina hershöfðingja
samanborið við Þjóðverja. Greinarhöfúndur líkir hemaðarkunnáttu
bresku hershöfðingjanna við Sigurð Jórsalafara sem brytjaði niður
vamarlausa blámenn og berserki, enda hafi þeir „ekki fengið frægð sína
af öðm en að berja á villiþjóðum". Höfundur taldi þó engar líkur standa
til annars en að Höfundur taldi þó engar líkur standa til annars en að
Bretar sigmðust á Búum að lokum, en þar með væri ekki sagt, „hversu
farsæll sá sigur verður, og ekki um drengskap að tala.“26
Rányrkja Breta á íslandsmiðum um aldamótin 1900 var íslendingum
ofarlega í huga þegar rætt var um Búastríðið. Þorsteinn Erlingsson skáld
og ritstjóri Austra, sagði m.a.:
Það er líka hinn mikli auður sem fólginn er í gull og
gimsteinanámum Búanna og Oraninga, er ekki er sízta agnið
fyrir Englendinga til þess að ná í yfirstjóm þessara þjóðvelda,
sami yfirgangurinn og fégimdin þar syðra einsog hér nyðra, við
strendur íslands.27
Sagði Þorsteinn að Bretar væm vissulega duglegir og þrautseigir en „illt
er til þess að vita að þeir skuli svo opt berjast fyrir svo illu málefni, og
vera svo ágjamir til fjár og landa.“28
Samúð með Bretum var vandfundin í íslenskum blöðum á þessum
tíma, en henni bregður þó fyrir. Á Akureyri ritstýrði Einar Hjörleifsson
Kvaran Norðurlandi. Þar var ritað snemma árs 1901:
Það virðist vera orðin trúarsetning hér á landi, jafn-heilög
og jafn-almenn eins og nokkur trúarsetning kirkjunnar hefir
nokkum sinni verið, að í viðureigninni við Búa séu Bretar
ekkert annað en guðlausir ránsmenn og ágengnisseggir, sem
séu að brjóta undir sig saklausa þjóð af engum öðmm hvötum
en þeim, að þá langar til að eignast land þeirra.29
Blaðiö taldi það ekkert óeðlilegt að íslendingarhafi mótað sér þá afstöðu,
þar sem íslensku blöðin hafi haldið uppi afar einhliða áróðri Búum í hag.
Við það bætist svo tilhneiging Islendinga til að taka málstað Davíðs í
baráttunni gegn Golíat, og einnig vægi þungt sú hetjulega framganga
sem Búar hefðu sýnt. Norðurland hefur það eftir enskum prófessor frá
Cambridge-háskóla að Bretum hafi verið búin allmikill hætta af Búum
þar sem þeir hafi ætlað sér í samstaríi með Þjóðverjum að ná undir sig
nýlendum Breta í Suður-Afríku. I lok greinarinnar sagði:
Að öllu samanlögðu em þess fráleitt mörg dæmi í sögu
mannkynsins, að stórveldi hafi sýnt lítilli kotþjóð jafn-mikið
langlundargeð eins og Englendingar hafa sýnt Búum, áður en til
ófriðar kom. Vitanlega er það raunalegt, að jafn-vaskir menn og
Búar skuli verða fyrir öðmm eins hörmungum; en það virðist
miklu fremur stafa af þvi, að stjóm þeirra hefir gersamlega
misskilið stöðu þeirra í mannfélaginu, en af yfirgangi og
ójöfnuði Englendinga.30
Staðhæfingar áðumefnds prófessors virðast vera algjörlega úr lausu
lofti gripnar og einkum settar fram í áróðursskyni. En um leið telst þetta
til fárra dæma um að íslenskt blað hafi reynt að verja sjónarmið Breta
fyrir lesendum, þótt varhugaverð væm.
Lögberg, eitt blaða Vestur-Islendinga í Kanada, studdi Breta í stríðinu
af heilum hug. Blaðinu blöskraði afstaða Islendinga og gagnrýndi
einkum íslensku blöðin fyrir fréttaflutning um tildrög ófriðarins milli
Breta og Transvaalsmanna. Sagði blaðið að þar kæmi hvarvetna fram, að
fjöldi Islendinga, jafnvel ýmsir blaðamenn, væm fullir af hleypidómum
í þessu máli og litu á Búa í Suður-Afríku sem nokkurs konar píslarvotta
fyrir frelsi og sjálfstæðri menningu í suðurhluta nefndrar heimsálfu, en
á Breta sem rángjama kúgara.
Vér vonum að vér séum algerlega hleypidómalaus í þessu máli,
og vér leitumst við að byggja skoðanir vorar á því, eins og í
öðram málum, á sannindum (facts), en eigi á tilfinningum, er
ekki hafa við rök að styðjast.31
Þegar Jón Olafsson, þingmaður leit yfir atburði ársins 1901 í tímaritinu
Skírni var honum það ofarlega í huga hversu réttur smærri sem stærri
þjóða heimsins færi dvínandi. „Þetta var einhver [h]in helgasta hugmynd
á uppvaxtarámnum í brjóstum vor, sem nú lifum“, sagði hann og bætti
við að réttur þjóðanna hafi verið meðal okkar dýrmætustu trúaratriða.
„En þetta trúaratriði vor eldri manna er nú að falla úr gildi. Þeir menn,
sem nú vaxa upp, verða að læra að líta á þetta sem fagra og hugðnæma
hjátrú feðra sinna."32
Jóni var augljóslega hugsað til Búanna. Hann var ósammála aðferð
Breta við að sölsa lítið smáríki undir sig en taldi þó að til lengri tíma
litið væri hægt að réttlæta aðgerðir Breta. „Það sem af ranglæti er
byrjað, framhaldið og fullnað, getur þó stundum orðið til að fullnægja
því, sem í víðtækara skilningi er fyrir beztu og því réttmætt, þótt
aðferðin væri það eigi.“33 Jón taldi að þeir „stríðsæsingamenn" sem
stæðu fyrir ófriði Breta gegn Búum hafi haft það eitt að leiðarljósi að
efla veldi Breta en ástæðan fyrir ófriðnum sé ekki nema að litlu leyti
græðgi námueigenda. Því sé það mikilvægt „að Engil-Saxa-kynið eflist
svo að veldi, að engir aðrir fái því á sporði staðið í heiminum; en til
þessa er það meðal annars óhjákvæmilegt, að Bretaveldi fái yfirráð yfir
°$aynir d.oo6 j$y