Morgunblaðið - 19.11.2014, Qupperneq 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 19. NÓVEMBER 2014
Rekstrarvörur
- vinna með þér
Réttarhálsi 2 • 110 Reykjavík
Sími: 520 6666 • sala@rv.is • rv.is
Miðvikudagstilboð
– á völdum postulínsborðbúnaði,
glösum og hnífapörum
Komdu í verslun RVog sjáðu glæsilegtúrval af borðbúnaði
Ætla mætti, að þegar
hafi nóg verið ritað um
ráðagerðir um raf-
stöðvar í Þjórsá og víð-
ar á Suðurlandi á ár-
unum fyrir „ófriðinn
mikla“ og fram til 1927.
Samt bætir minn-
ingabók Sturlu Frið-
rikssonar náttúrufræð-
ings, Náttúrubarn
(Háskólaútgáfan), þar
við mikilvægu efni. Sturla hefur þar
gögn föður síns og Sturlu föð-
urbróður, Sturlubræðra, að styðjast
við. Þeir bræður voru öflugastir
þeirra, sem undirbjuggu af ráðdeild
nýtingu Þjórsár til áburðarfram-
leiðslu, með fyrstu rafstöðina við Urr-
iðafoss ásamt verksmiðju. Þá gátu
menn ekki leitt rafmagn langar leiðir.
Drög að virkjun Þjórsár voru komin
svo langt, að viðir í bryggju í Skerja-
firði voru komnir á staðinn, skammt
frá Nauthólsvík. Þaðan átti að vera
járnbraut austur að Þjórsá til að
flytja áburðinn frá Urriðafossi. Höfn í
Skerjafirði var ekki í samkeppni við
höfn í Reykjavík, hún hafði nefnilega
sama hlutverk og höfn í Straumsvík
fyrir álverið þar. Bryggjuviðirnir,
sem voru geymdir í skúr í Skerjafirði,
voru, þegar ekki varð af neinu við
Þjórsá, notaðir í þakbita og glugga-
karma Sturluhalla á Laufásvegi og
jafnvel í borðstofuhúsgögn, í stóla,
borð og skápa þar, eðalviður, sér-
staklega vaxborinn og feitur.
Í sambandi við kaup Sturlubræðra
á virkjunarréttindum í Þjórsá og víð-
ar á Suðurlandi segir Sturla frá Gull-
fossmálinu, sem Sigríður í Brattholti
varð fræg af. Sturlubræður höfðu
eignast leiguréttindi á Gullfossi. Þeir
undirbjuggu aldrei virkjun þar og
hættu að gjalda leiguna 1928 og
misstu þannig réttindin.
Minningabók Sturlu, sem endar,
þegar hann er 24 ára, geymir margt
um þjóðlífið, þótt hann haldi sig við
ævi sína og sinnar ættar. Ættmenn
föður hans, Jón háyfirdómari, synir
hans og dætur, og ættmenn móður,
afkomendur Guðnýjar skáldkonu,
sem kenndi sig við Klömbur, fá þar
veigamikla kafla. Frá-
sagnir af athöfnum
Sturlubræðra lýsa ráð-
settum frumkvöðlum í
Reykjavík. Síðan kemur
að bernsku og æsku
Sturlu. Hann lýsir
glögglega leikjum
barna, sem nú eru að
mestu horfnir. Síðan
segir frá dvöl á Laxfossi
í Borgarfirði, þar sem
foreldrar hans héldu til
á sumrin. Því er lýst
hvernig stangveiði Ís-
lendinga hófst þar og Sturla varð
veiðimaður. Hann menntar sig þar
sjálfur sem barn til að verða nátt-
úrufræðingur. Hann lýsir gróðri og
dýralífi á Laxfossi og í grennd. Það er
nokkuð rækileg heimild um nátt-
úrufar við búskaparlag í kringum
1930.
Heimilishögum þessa efnafólks,
sem foreldrar hans voru, er lýst og
ýmsu heimilisfólki. Líf þess er gott,
en hófsamt, fiskur yfirleitt á borðum
virka daga, en hann keyptu þeir
Sturlubræður á daglegri göngu um
bæinn. Lýsingin á Friðriki Jónssyni
kaupmanni er glögg. Friðrik var orð-
inn roskinn, þegar hann gekk í hjóna-
band og eignaðist börnin, Sturlu og
Sigþrúði. Sturla var sextán ára, þegar
faðir hans féll frá. Sögu Sturlu lýkur
þegar hann að loknu almennu há-
skólanámi tekur að sér að sinna eign-
um Sturlubræðra, en systir hans
hafði gifst til Svíþjóðar.
Þetta átti upphaflega ekki að verða
ritdómur, heldur aðeins ritfregn til að
vekja athygli á frásögnum af atburð-
um, sem teljast til Íslandssögunnar.
Fjögurra síðna efnisyfirlit segir, að
efnið er margháttað, og það auðveld-
ar efnisleit.
Drög að orku-
frekri iðju
Eftir Björn S.
Stefánsson
» Sturla Friðriksson
lýsir rækilegum
undirbúningi föður síns
og föðurbróður, Sturlu-
bræðra, að orkufrekri
iðju í Árnessýslu.
Björn S. Stefánsson
Höfundur er dr. scient.
Í grein minni 24.
október sl. færði ég
rök fyrir því að lífláts-
dómurinn yfir Stein-
unni Sveinsdóttur hafi
verið í litlu eða engu
samhengi við alvar-
leika þeirra brota sem
hún játaði á sig. Einn-
ig lýsti ég þeirri skoð-
un minni að játningar
hennar hafi verið fram
komnar gegnum mjög vafasamar
yfirheyrsluaðferðir, og því varla
marktækar.
Einhver kynni að spyrja hvort
greinarhöfundur hafi af því ein-
hverja hagsmuni að setja fram
þessar niðurstöður. Svarið er ein-
falt, ég hef engin ættar- eða hags-
munatengsl við Steinunni eða af-
komendur hennar, hef aðeins
skoðað mál hennar og púslað saman
heimildum.
Í þessari grein er vikið að þeirri
óblíðu meðferð sem Steinunn heitin
fékk af samtíma sínum, því heim-
ildir geta margra atriða sem vert er
að skoða.
Steinunn Sveinsdóttir var fyrst
og fremst húsmóðir á mannmörgu
heimili og margra barna móðir þeg-
ar voveiflegir atburðir dundu á
heimili hennar á Sjöundá. Auk fimm
barna þeirra hjóna voru a.m.k. þrjú
börn í fjölskyldu sambýlisfólksins,
en tvíbýli var á bænum, og húsa-
kynni nokkuð þröng.
Steinunn fæddist árið 1769 og var
uppeldisdóttir prófastsins í Sauð-
lauksdal. Hún var af dágóðum ætt-
um bænda og var dugmikil og
myndarleg sem unglingur. Hún var
vel menntuð á mælikvarða síns
tíma, góðum gáfum gædd og var til
þess tekið hve myndarleg hún var
varðandi klæðnað og umhirðu fjöl-
skyldunnar.
Í Sauðlauksdal var menning í há-
vegum höfð, þar hafði setið skömmu
áður Björn prestur Halldórsson,
sem kenndi fólki að rækta kart-
öflur. Steinunn kynntist þarna
menningu sem var langtum nútíma-
legri en almenningur
þekkti til, og þegar
hún flytur í Saurbæj-
arsókn á Rauðasandi
(að Sjöundá) með fjöl-
skyldu sinni virðist
ekki laust við að hún
hafi orðið fyrir barðinu
á öfund og fálæti.
Samtímaheimidir
geta þess að Steinunn
hafi gengið í augu
karlmanna, sakir þess
hve hún var mynd-
arleg og vel til höfð.
Þegar hún svo verður uppvís að því
að leggja lag sitt við giftan mann,
og var sjálf gift og margra barna
móðir, er dómstóll almannarómsins
fljótur að skipa henni í flokk þeirra
sem sniðganga þyrfti, hún einangr-
ast með sín vandamál.
Kveikjan að ógæfu Steinunnar er
eins og hún lýsir sjálf við yf-
irheyrslu „tilfinningar gagnvart
öðrum en eiginmanni sínum“, hún
hafði sem sé lifað í hamingjusnauðu
hjónabandi og hafði séð drauma
sína þverra.
Steinunn var stolt kona og hún
undi ekki þeim þrönga stakk sem
konum var skorinn á þessum tíma.
Hún virðist hafa lent í sjálfheldu
sinna eigin tilfinninga og úrræða-
leysis, þetta sýnist mér hún hafa
leyst með því að einbeita sér að því
að sjá börnum sínum sem bestan
farborða og láta hitt slarka. Öll
börn hennar komust til manns og
segir það sína sögu um dugnað
hennar sem móðir við knöpp kjör.
Eitthvað var talað um skilnað og
einnig beið fólkið á Sjöundá eftir
húsvitjun prófasts, sem aldrei varð
af, og voru það klár embættisafglöp
samkvæmt þágildandi verkferlum
prestanna. Einnig leitaði eiginkona
Bjarna á Sjöundá til hreppstjórans,
sem bjó í Keflavík, og sagði honum
frá vandræðum Söundárfólksins, en
hann sinnti málinu ekki.
Kannski fannst prófastinum, sem
var fósturfaðir Steinunnar, óþægi-
legt að blanda sér í mál hennar, það
segir og sína sögu að hann sendi að-
stoðarprest sinn til að kíkja á málin
á Sjöundá. Þessi aðstoðarprestur
hafði átt í einhverjum vandræðum
með starf sitt og þurfti að sanna
sig. Hann er fenginn til að yf-
irheyra hin grunuðu um hin meintu
voðaverk á Sjöundá, eftir hvarf eig-
inmanns Steinunnar og eftir andlát
eiginkonu hins bóndans á bænum.
Hreppstjórarnir létu allt saman af-
skiptalaust, þótt þeim hefði mátt
vera ljóst að grípa þyrfti til að-
gerða.
Þetta er dapurlegur kafli í þessu
öllu saman og virðast játningar sak-
borninganna, sérstaklaega Stein-
unnar, hafa verið oftúlkaðar og alls
ekki farið með þær samkvæmt
reglum um sálusorgarviðtöl milli
presta og sakborninga.
Tíðarandinn, sem virðist hafa
verið Steinunni mjög í óhag; svo og
óþörf harka, virðist hafa valdið því
að atburðarásin fór fljótlega úr öllu
samhengi. Heimili og fjölskylda er
leyst upp, bróðir Steinunnar er
skikkaður í að lesa henni dauða-
dóminn, sem er fráleit ákvörðun, og
svo var Steinunni ekki hlíft sem
neinu nam, þótt auðsætt væri að
hún væri barnshafandi.
Þarna komum við að atriði sem
er mikilvægt að hafa í huga. Maður
Steinunnar hvarf síðla vetrar, en
þessi meðganga hennar hins vegar
síðar tilkomin, sennilega hafist um
sumar. Steinunn var þá orðin ekkja,
og því tæplega um hjúskaparbrot
að ræða.
Samband Steinunnar við hinn
gifta nágranna sinn, sem nú einnig
var ekkjumaður orðinn, var altalað.
Þau þá og ákærð fyrir að hafa myrt
maka sína, sem hentaði almanna-
rómi ágætlega til að fullkomna
tragedíurnar á Sjöundá á þann hátt.
Ljóst virðist að einhverjir voveif-
legir atburðir hafi átt sér stað á
Sjöundá, en játningar Steinunnar
og Bjarna, en svo hét bóndinn á
hinni hálflendunni, voru samt og
eru mjög óljósar, og lítt marktækar.
Í næstu og síðustu grein minni
mun ég fjalla um ömurleg ævilok
Steinunnar og þá baráttu sem háð
hefur verið til veita minningu henn-
ar einhverja virðingu.
Í minningu Steinunnar
húsfreyju á Sjöundá
Eftir Skírni
Garðarsson » Samtími Steinunnar
á Sjöundá var ekki
til í að meta jákvæðu
hliðarnar á þessari hæfi-
leikakonu, slúður og öf-
und mótuðu því afstöðu
fólks til hennar.
Skírnir Garðarsson
Höfundur er prestur.
Ég átti leið framhjá Ráðhúsi
Reykjavíkur um hádegisbilið sem
ekki er í frásögur færandi. Við norð-
urhlið hússins er tilbúin tjörn og
stóðu þar nokkrir erlendir ferða-
menn, voru að benda á tjörnina,
hlæja og taka myndir. Forvitni mín
var vakin en er ég leit ofan í vatnið
mátti sjá hvað vakti athygli útlend-
inganna. Tjörnin er botnfull af dag-
blöðum og pappírsrusli og svo trónir
þar plastkeila frá einhverjum vega-
verktökum. Þetta er svo yfirmáta
sóðalegt og það við opinbera bygg-
ingu að ég forðaði mér hið snarasta.
Eru þeir sem þarna starfa og koma
daglega til vinnu algerlega blindir?
Get ekki annað en komið þessu á
framfæri ef það skyldi vekja ein-
hverja þarna.
Borgari, sem man
borgina sína betri.
Velvakandi Svarað í síma 569-1100 frá kl. 10-12 velvakandi@mbl.is
Eru starfsmenn, borgar-
ráðsmenn, allir blindir?
Ráðhúsið Tjörnin er oft full af drasli.
Aukablað alla
þriðjudaga