Skessuhorn - 21.12.2010, Blaðsíða 48

48 ÞRIÐJUDAGUR 21. DESEMBER
Það eru ekki all ir sem hafa
jök ul svo til í bæj ar hlað inu hjá
sér. Þeg ar Hvít ár síð an er ekin,
fram í Krók, blas ir Ei ríks jök­
ull víða við á leið inni. Form fög­
ur kúla, sem tal in er vekja slíka
at hygli vegna þess hve ná lægt
gull insniði hún er, hlut fall ið á
milli lengd ar og breidd ar í jafn­
vægi.
Á leið upp Tung una, sem Kalman
nam, blas ir land ið við. Horft er
fram til heiða, hraun, fjöll og jökl­
ar, út sýn inu við brugð ið. Vetr ar sól­
in leik ur sér að lands lag inu með því
að bregða skugg um og birtu á víxl,
út kom an, dulúð leg ar mynd ir sem
kalla fram all ar sög urn ar um úti­
legu menn og hell is búa sem þarna
voru tald ir lifa. Eft ir beygju á veg­
in um sjást bæj ar hús in í Kalm ans­
tungu, ó vænt, stand andi ögn hærra
en næsta um hverfi, þannig að hall­
ar frá. Strút ur inn er heima fjall­
ið á samt Tung unni og læk ur líð­
ur nið ur tún fót. Fyr ir rétt um átta­
tíu árum flutt ist borg ar dama, Lís­
bet Ziem sen, hing að til heit manns
síns, Krist ó fers. Dótt ir kaup manns­
ins Jes í Reykj ar vík. Breyt ing arn ar
hafa ver ið gíf ur leg ar, sam göngu­
leysi, jökl ar og stór fljót að fara yfir.
Hún var að læra lyfja fræði í Reykja­
vík og vann í lyfja versl un. Hann var
bóndi ofan úr Borg ar firði er tíð­
um þurfti í ap ó tek ið í höf uð staðn­
um til að verða sér úti um hósta saft.
Höfðu ætt menn á hyggj ur af hin um
þrá láta hósta sem virt ist hrjá mann­
inn. Sam an reistu þau bú sitt og
hreið ur í Kalm ans tungu og eign­
uð ust þrjú börn, tvær stúlk ur og ör­
verp ið Ólaf Jes, nú ver andi bónda í
Kalm ans tungu. Hann heils ar í bæj­
ar dyr um, há vax inn, grann ur með
hár í tagli og sítt skegg. Við eig um
við hann er indi.
Færði Hvítá með á heiti
Kalm anstunga er land náms jörð
og hef ur bær inn lík lega alla tíð
stað ið á sama stað. Hér nam land
Kalman nokk ur frá Suð ur eyj um
sem kom á samt bróð ur sín um, Kýl­
an. Með þeim kom til lands ins þurs
að nafni Surt ur sem ku hafa búið í
helli uppi með Fljóti, en við hann er
kennd ur Surts hell ir. „ Kalman nam
land fyr ir vest an Hvítá, milli Fljóta,
Kalm ans tungu alla og svo allt aust­
ur und ir jökla, sem grös voru vax­
in, og bjó í Kalm ans tungu,“ eins og
seg ir í Land námu og Hell is manna­
sögu Gísla Kon ráðs son ar, en Kýl an
bjó á Kýl an stöð um. Jörð in var og
er enn stór, í hópi tíu stærstu jarða
á Ís landi, um 0,5% af flat ar máli
Ís lands. At kvæða menn hafa set­
ið jörð ina fyrr á tíð eins og Sturla
goði, sem var son ur eða son ar son ur
Kalm ans og Her mund ur Koð ráns­
son, Gils bekk ing ur af kom andi Ill­
uga svarta er bjó á Gils bakka. Þétt­
býlla var í tung unni með an fyrsta
ætt in sat og ýms ar menj ar þar um. Í
litlu Tungu var bær inn Bjarna stað ir.
„ Bjarni þessi sem bær inn heit ir eft ir,
var son ur Sturlu goða, og hét því að
taka kristni ef Hvítá breytti um far­
veg því hon um þókn að ist ekki hvar
hún rann. Það gekk eft ir, tók hann
kristni og byggði kirkju, en kirkj an
í Kalm ans tungu stóð fram til 1812,
hér sat þó aldrei prest ur. Son ur
Kýl ans, Kári, var hins veg ar ó eir inn
og miðl ungi góð gjarn og brennd­
ur inni, hét það síð an á Brennu. Þar
eru tóft ir og garð leif ar. Aust ur með
Strútn um, hér fyr ir inn an, var síð an
bær sem hét Kötlutún. Eru þar líka
nokkr ar menj ar.“
Þjóð braut að fornu
Á með an skóla svein ar af Norð­
ur landi mennt uðu sig í Skál holti
og norð lensk ir goð ar og fylgi svein­
ar þeirra skund uðu á Þing völl var
Kalm anstunga í þjóð braut. Farn­
ar hafa ver ið Núp dæla göt ur eða
Grímstungu heiði upp á Tví dægru
og Arn ar vatns heiði og yfir Kalda­
dal. Lík legt er að þess ar slóð ir hafi
far ið Grett ir Ás munds son er hann
brá sér til Þing valla með Þor steini
kröflu og hjó Skeggja. Um ferð hef­
ur og ver ið tölu verð með an Norð­
lend ing ar áttu er indi í Reyk holt,
eins og var á tím um Snorra. Í bú­
ar hafa einnig sótt kirkju og því átt
er indi heim að bæn um. Í dag eru
Kalm anstungu bænd ur að mestu
laus ir við venju lega túrista þótt
sum ar um ferð sé að sönnu tölu­
verð og veð ur far hafi heill að þá er á
jöklana vilja fara á vet urna. Breytt ir
tím ar kalla á breytta háttu. Á með­
an menn voru á tveim ur jafn fljót­
um eða ríð andi var dýr mætt að vita
af bæ í byggð er dag leið var á milli
án ing ar staða. Tölu vert renn erí var
af gest um er Ó laf ur var að al ast upp
en mestu sam göng urn ar voru við
Húsa fell, það var tölu vert greið fær­
ara en hin leið in, þótt sá bær sé í öðr­
um hreppi. „ Hvítá er brú uð fyrr en
Norð linga fljót ið eða um 1950, svo
þetta get ur helg ast af því, en ann­
ars voru sam göng ur al mennt stirð­
ar hér á vetr um þeg ar ég var krakki.
Háls inn oft ófær af snjó. Pabbi
gamli fór að selja mjólk, lík lega um
1958. Ég held að það hafi eink um
ver ið til að fá Mogg ann sinn heim,
þótt á yngri árum hafi hann lík leg­
ast ver ið Hriflu Jónas ar mað ur, en
einnig til að sam göng ur yrðu greið­
ari.“ Heim il ið var ekki mjög póli­
tískt þótt for eld ar Óla hafi ver ið á
sitt hvor um kant in um í þeim efn­
um. Hann sjálf ur var vinstri sinn að­
ur sem ung ur mað ur en seg ist sem
bet ur fer hafa séð ljós ið í þeim efn­
um áður en hann kaus í fyrsta sinn.
„Síð an hef ég set ið held ur til hægri
og finnst það skárra.“
Jarð ir eru
fjár fest inga sjóð ir
„Kalm anstunga þótti kosta jörð,
stór, víð lend með stór um skóg ar­
flák um. Á öld un um eft ir land nám
hef ur ver ið hlý inda skeið og þeg ar
ekki var hug að að hey feng nema í
kúna var kost ur að hafa mik ið land­
rými til að beita sauð fé. Skjól sælt
hef ur ver ið í skóg in um og menn
vog að á úti gang. Auð menn, þá sem
nú, hafa þurft að fjár festa og jarð­
ir voru til vald ar til þess. Snorri
Sturlu son átti Kalm anstung una
um tíma því lög erf ingi hans eign­
ast jörð ina eft ir hans dag. Kalm­
anstung an var síð an seld 1398 og
þá í skipt um fyr ir Sám staði, Skarðs­
hamra og Klett stíu. Þá sem síð ar
voru gefn ar nokkr ar jarð ir í milli,
þeg ar Kalm anstung an gekk kaup­
um og söl um. Menn voru að á vaxta
fé sitt. Sama gerð ist einnig þeg­
ar mín ir áar komu hér að. Stef án
Vig fús son Schev ing for fað ir minn
læt ur af hendi Leirá, Mel kot, Há­
var staði, Hrauntún, Tanna kot og
Svanga í Skorra dal, sem núna heit ir
Hagi. Í stað inn fær hann Kalm ans­
tungu á samt eyði kot inu Velli kötlu,
Ás bjarn ar staði og Gests staði. Ég er
sjötti eig andi en sá fjórði sem býr
hér.“ Á síð asta ára tug hef ur verð­
mæti jarða vax ið gríð ar lega og menn
keypt í ýms um til gangi, sum ir bara
til að eign ast fjall. Það eru ekki all­
ir sem eru með heil an jök ul inn an
landa merkja en Ei ríks jök ull er all ur
í landi Kalm ans tungu og hann þótti
freist andi fjár fest ing. „Eina gagn ið
sem ég hef af jökl in um er að hann
veit ir skjól fyr ir norð aust an átt inni,
enda er hún aldrei vond hér og svo
étur hann ekki mat. Þrátt fyr ir allt
vil ég þó frek ar eiga hann en Ex ista­
bréf in sem stóðu til boða.“
Skriflu nóg boð ið
„Á fyrstu öld um Ís lands byggð­
ar hef ur ým is legt í nátt úr unni ver­
ið frá brugð ið um hverfi nú tím­
ans. Víða eru hér um kring um­
merki um jarð hita þar sem eng­
inn er nú. Sag an seg ir að hver­
inn Skrifla hafi ver ið hér upp frá.
Eitt sinn hafi ver ið þveg in í hon­
um blóð ug föt af manni sem líf lát­
inn var sak laus. Sagt var að hver ir
þyldu slíkt ekki og var Skrifla þar
eng in und an tekn ing. Hver inn var
ó sátt ur við með ferð ina og færði sig
neð ar í byggð ina. Hvíldi sig þar um
stund og end aði síð an nið ur í Reyk­
holti. Þetta hef ur ver ið eitt hvað yf­
ir nátt úru legt, guð leg um sjón sem
þótti nóg skýr ing, áður en sú árátta
skaut upp koll in um að allt þyrfti að
út skýra. Mér hef ur alltaf þótt best
að láta ekki góða sögu gjalda sann­
leik ans.“
Hell is menn
og fleira fólk
Í landi Kalm ans tungu er tölu vert
hraun, Hall mund ar hraun, er runn­
ið hef ur úr Langjökli, á fyrstu ára­
tug um tí undu ald ar. Af lík um má
ráða að hraun ið hafi fyllt djúp an dal
og eru í því marg ir hell ar sem sum­
ir hverj ir hafa ver ið manna bú stað ir.
Sag an um Hell is menn og Ei rík, er
jök ull inn ber nafn sitt af, er mörg­
um kunn. Surt ur á að hafa búið í
Surts helli og um fleiri hella voru til
sög ur. Stað setn ing þeirra tap að ist í
ald anna rás en síð ustu ára tugi hafa
sum ir fund ist aft ur og ver ið rann­
sak að ir. Stef án föð ur bróð ir Ó lafs,
fann helli sem við hann er kennd ur.
Sá hell ir er rétt við Surts helli og í
því kerfi er einnig stór lok að ur hell­
ir sem upp götv að ist með tækj um en
eng inn núlif andi mað ur hef ur kom­
ið í. „Það var árið 1956 að Kalman
frændi minn eign að ist nýj an Rússa­
jeppa sem hann hafði hug á að prófa
og um leið að leita nýrra leiða um
svæð ið. Þá finn ur hann Hall mund­
ar helli. Þar eru gríð ar lega mikl­
ar hleðsl ur, gætu hafa ver ið gerð­
ar til varn ar og greini leg ar menj­
ar um bú setu manna. Hellir inn er
á svip uð um slóð um og höf und ur
Grettlu set ur helli Hall mund ar jöt­
uns. Kalm ans hell ir, langt fyr ir inn­
an Ei ríks jök ul, ber nafn Kalm ans
sem hlut að ist til um könn un hans.
Það kerfi er nú talið hið lengsta á
land inu sem vit að er um, ríf lega
fjór ir kíló metr ar, en eng ar menj­
ar manna byggð ar eru þar svo vit­
að sé. Í Surts helli eru einnig tölu­
verð um merki um bú stað manna
og mann vist ar leif arn ar eru frið lýst­
ar.“ Að til stuðl an Ó lafs voru rann­
sök uð bein úr Surts helli árið 2001
og er hluti þeirra úr svín um sem
voru al geng hér á með an lofts lag
var hlýrra. „ Þarna eru lík lega elstu
mann vist ar leif ar á Ís landi. Þótt kalt
og hrá slaga legt geti ver ið að koma
nið ur í hell ana í dag má ekki gleyma
því að ef búið hef ur ver ið í þeim á
tí undu öld þá hef ur hraun ið enn
ver ið volgt og jafn vel hald ist svo í
Óli í Kal, lífskúnstner og bóndi, á höf uð býl inu Kalm ans tungu
Höf uð kost ur hvers manns að vera hæfi lega sér vit ur
Ó laf ur Jes Krist ó fers son, eða Óli í Kal, býr í Kalm ans tungu. Í bóka stof unni kenn ir ým issa grasa og með al hús gagna er skrif­
borð og stóll sem kom frá kaup mann in um; Jes afa í Reykja vík.
Horft yfir Kalm ans tungu til aust urs, Hvítá, Strút ur inn og Ei ríks jök ull.
Ljósm. Mats Wibe Lund. Tví býli er í Kalm ans tungu. Í upp hafi var að eins eitt hús sem
síð an hef ur ver ið byggt við að aft an og fram an.
Bær inn í Kalm ans tungu árið 1934.