Vesturbæjarblaðið - 01.10.2005, Blaðsíða 10

OKTÓBER 200510 Vesturbæjarblaðið
Ingólfur Margeirsson fjallar í
eftirfarandi grein um innreið
svonefndra fúnkishúsa í Vestur-
bæinn og hvernig hagnýt stefna í
húsabyggingalist tók m.a.við
hallarstílnum. Hann segir einnig
frá pólitískum átökum við inn-
reið funksjónalismans.
Í upphafi 20. aldar höfðu harla
litlar breytingar á húsum í Vestur-
bænum. Enn stóðu lítil timburhús,
torfbæir og steinhús á víð og dreif
um þennan aldna borgarhluta og
ekki virtust neinar stórfenglegar
breytingar í nánd. Með auknum
tekjum sjómanna, einkum stýri-
manna og skipstjóra fór þó lands-
lagið að breytast. Stór timburhús
risu víða, ekki síst kringum gamla
Stýrimannaskólann við Stýri-
mannastíg og þvergötur hans.
Mörg þeirra standa enn. Á
kreppuárunum, og áratugina á
undan, undirstrikuðu húsakynni
og lífshættir rækilega muninn á
fólki í bænum.
Áhugavert er að grípa niður í
frásögn Leifs Muller, sonar hins
ríka kaupmanns en Leifur var al-
inn upp í ríkra manna hverfi, á
horni Stýrimannastígs og Öldu-
götu. Hann segir frá því hvernig
hann ólst upp við allsnægtir á
sama tíma og flestir fengu að
kenna á kreppunni. Fjölskyldann
átti ekki aðeins glæsilegt íbúðar-
hús, sem var hlaðið veglegum
húsgögnum, heldur átti glæsilegt
sumarhús við Selvatn í Mosfells-
sveit þar sem börnin höfðu afnot
af hestum. Þjónustustúlkur auð-
velduðu heimilisfólkinu lífið sem
lifði eins og evrópskt yfirstéttar-
fólk. Um æsku sína segir Leifur
m.a. í ævisögu sinni, skráðri af
Garðari Sverrissyni:
„Í uppvexti mínum var margt
fleira sem minnti á stéttarstöðu
okkar. Ég gekk t. d. alltaf í poka-
buxum sem fullorðna fólkinu þótti
ákaflega flott. Og í skólanum kom
ég yfirleitt í fínum vetrarfrakka, en
skólabræður mínir áttu alls enga.
Mér fannst allt annað en þægilegt
að akarta svona flík. En um útlit
okkar og klæðaburð höfðum við
systkinin lítið að segja. Systur mín-
ar fengu til dæmis nýtísku skíða-
galla þegar aðrar stelpur áttu enga
og voru bara í nankinsbuxum. Þær
fóru að vísu að heiman í þessum
göllum en þegar þær komu til vin-
kvenna sinna áttu þær til að fá lán-
aða einhverja garma af þeim.“
Nýju villuhverfin í
Vesturbænum
Hluti Vesturbæjarins, einkum
norðan við Landakotstún, og
reyndar víðar, kölluðust nýju
villuhverfin. Þar bjuggu stórút-
gerðarmenn, togaraskipstjórar,
kaupmenn, heildsalar, stjórnmála-
menn og háttsettir embættis-
menn. Þeir og fjölskyldur þeirra
bjuggu í glæsilegum húsakynnum,
búnum veglegum húsgögnum. Í
kringum hús þeirra voru gjarnan
stórir skrúðgarðar. Mörg þessara
húsa standa enn og þykja í dag
meðal dýrustu og veglegustu fast-
eigna Reykjavíkur.
Á fjórða áratugnum tók sérstök
húsagerðastefna að ryðja sér
rúms í Reykjavík, einkum sem
fasteignir efnaðri og betri borgara.
Það voru hús í svonefndum fún-
kisstíl (stundum kallaður art deco
á ensku, funkis hus á Skandinavíu
en Bauhaus á þýsku. Þessi stíll var
víðfemur, og náði ennfremur til
húsgagna, bíla, skipa, fatnaðar og
ýmis konar hönnunar. Húsgögnin
voru gjarnan ferköntuð, stólar
mikið bólstraðir, oft stálhúsgögn
sem framleidd voru innlendis. Líkt
og húsin, var miðað við einfald-
leik, notkunargildi og einfaldleika.
Fúnkisstíllinn hafði þróast allt
frá fyrri heimsstyrjöld og var orð-
inn mjög þróaður og útfærður á
fjórða áratugnum. Fúnkisstíllinn
var t.d. töluvert öðruvísi í Evrópu
en í Bandaríkjunum. Í fúnkisstíln-
um, einkum í innréttingum og hús-
gögnum, mátti einnig finna áhrif
frá menningu Asíu og Afríku.
Pólitískur byggingastíll
Framsóknarflokkurinn fór að
stóru leyti með völd á Íslandi á
fyrra helmingi 20. aldar á Íslandi.
Ótvíræður foringi og eldhugi
Framsóknar var Jónas Jónsson frá
Hriflu. Jónas hafði ákveðnar skoð-
anir á flestu, þar á meðal á listum
og húsagerðarlist. Hann gerði
arkitektinn Guðjón Samúelsson að
eins konar hirðarkitekt síns og
Framsóknarflokksins. Guðjón að-
hylltist þjóðlega arkitektúrstefnu
og notaði gjarnan formíslenskra
steina, t.d. stuðlabergið. Slík bygg-
ing er til að mynda Þjóðleikhúsið.
Guðjón aðhylltist einnig útlit
gamalla bóndabæja eins og sjá má
á íþróttaskólanum á Laugavatni.
Margir héraðsskólar víða um land-
ið bera þessi einkenni. Guðjón
teiknaði nokkur einbýlishús í
stefnu sinni, eins og t.d. Hamra-
borgir á horni Hofsvallagötu og
Hávallagötu. Byggingarstíll Guð-
jóns markaðist mjög á þeim hug-
myndum Framsóknarflokksins að
fólk úrkynjaðist í þéttbýli. En
margir litu á byggingastíl Guðjóns
sem pólitískan arkitektúr, líkt og
glæsistíl Hitlers í Þýskalandi sem
Rudolf Hess teiknaði.
Þegar ríkisstjórn Sjálfstæðis-
flokksins tók við völdum 1942
undir forsæti Ólafs Thors, tóku ný
viðhorf við. Sjálfstæðisflokkurinn
hætti opinberum stuðningi og
beiðnum til Guðjóns Samúelsson-
ar um teikninga opinberra bygg-
inga. Hvorki Guðjón né stíll hans
var lengur hin opinbera arkitekt-
úrstefna á Íslandi.
Fúnkisstefnunni vex fisk-
ur um hrygg í Evrópu
Árið 1930 var haldin mikil
húsbyggingaráðstefna í Stokk-
hólmi. Fúnkisstefnan hafði borist
til Norðurlanda um fimm árum
áður og hlotið mikla blessun
sósíaldemókrata fyrir sanngjarnan
byggingarkostnað, einfaldleika og
hagkvæmni. Um svipað leyti barst
fúnkisstíllinn til Íslands. Það er
athyglisvert að það var formaður
Sjálfstæðisflokksins sem reið á
vaðið með þessa byltingarkenndu
nýjung í byggingarlist.
Ólafur Thors byggði
fyrsta fúnkishúsið - fyrir
sig og sína
Það er reyndar ekki merkilegt
að það hafi verið Ólafur Thors
hafi gengist fyrir fúnkishúsabylt-
ingunni. Hann var fulltrúi íslenskr-
ar iðnvæðingar sem forstjóri
stærstu togaraútgerðarinnar. Ólaf-
ur Thors lét einnig reisa fyrsta
fúnkishúsið í Reykjavík. Það var
einbýlishús til eigin nota fyrir
hann og fjölskyldu hans. Það reis
árið 1929, sem verður að teljast
snemma. Arkitekt hússins var Sig-
urður Guð-
mundsson.
V a x a n d i
m i ð s t é t t
nýtti sér ein-
nig fúnkis-
hús. Í Vest-
u r b æ n u m
voru þau
mest áber-
andi kring-
um Landa-
kotstúnið og
norðan Tún-
götu. Flest þessara húsa standa
enn, gjarnan klædd skeljasandi.
Athyglisvert er að þegar Héðinn
Valdimarsson barðist fyrir bygg-
ingu Verkamannabústaðanna
meðfram Hringbraut, var ákveðið
að byggja þau í fúnkisstíl. Sama
gilti um Verkamannabústaðina
neðst á Hofsvallagötu og niður
vestanverða Ásvallagötu. Einnig
er athyglisvert að þáverandi borg-
aryfirvöld skipulögðu mikla fúnk-
isbyggð milli Ásvallagötu norðan-
verða og Túngötu sunnan verða.
Aðeins var hafist handa um bygg-
ingu nokkurra húsa við sunnan-
verða Túngötu en síðan ekki sög-
una meir.
Fúnkisstíllinn; hús allra
stétta
Samkvæmt hugmyndarfræði
fúnkisstefnunnar eða fúnksjónal-
ismans var hann fagurfræði hins
hagnýta. Með honum eignaðist
iðnvæðingin eigin heimspeki. Öll-
um stíltegendum gamalla, evr-
ópskra yfirstétta (sem sjá má víða
í Vesturbænum); aðals, konungs
og kirkju var útrýmt og viðfangs-
efnið blanda byggingalistar og vís-
indagreinar.
Meðal annars er tekið mjög tillit
til sólarljóssins við hönnun fúnkis-
húsa. Sólin ákvað í raun her-
bergjaskipan húsanna. Þýðingar-
mikið var einnig að skipta grunn-
fletinum í rétt hlutföll. Þannig skyl-
di byggja svefnherbergið þar sem
fyrstu geislar morgunsólar skinu
inn. Svefnherbergið skyldi því
vera í suðaustri (miðað við glug-
ga). Síðan tóku herbergin við í
samræmi við sólarganginn.
Stofan sem sneri á móti suðri,
borðstofan sem sneri í vestur og
eldhúsið sem gjanran mátti snúa
til norðurs.
Hugsunin var einnig sú, að út-
rýma stéttaskiptingu í húsabygg-
ingum. Fúnkishúsin áttu að til-
heyra yfirstétt jafnt sem undir-
stétt, en ekki síst efri miðstétt.
Þetta voru hús hins hagnýta og
stéttarlausa.
Margir arkitektar komu að
teikningum fúnkishúsa í Reykja-
vík. Þeir þekktustu voru Sigurður
Guðmundsson og Gunnlaugur
Halldórsson. Mörg hús þeirra
standa enn í Vesturbænum.
Hroðaleg skemmdarverk
Því miður verður að segja, að
eigendur húsanna hafa gegnum
árin verið að endurgera húsin eftir
eigin smekk og kunnáttu sem oftar
en ekki hefur falið í sér hroðalegar
skemmdir á upprunalegu útliti.
Önnur hús hafa sloppið vel og eru
jafn glæsileg í dag eins og í upp-
hafi þegar þau voru byggð.
Dæmi um útrýmingu stétta-
skiptingar með fúnkishúsum má
finna í þeirri staðreynd, að í Vest-
urbænum bjuggu verkamenn í
fúnkishúsum, jafnvel í heilum
hverfum, við Hringbraut og
Ásvallagötu en sjálfur forsætisráð-
herrann bjó í fúnkishúsi, sem var
að vísu stærra og veglegra, við
Garðastræti.
Heimildir:
Guðjón Friðriksson, Saga Reykja-
víkur - Bærinn vaknar, Síðari hluti,
Reykjavík, 1994.
Helgi Skúli Kjartansson, Ísland á
20. öld, Reykjavík 2003.
Fjölmörg fúnkishús í Vesturbænum
Eitt þekktasta fúnkishúsið í vesturbænum, og jafnframt það elsta, er
húsið að Garðastræti 41 sem Ólafur Thors, fyrrum forsætisráðherra,
lét byggja. Það hýsir nú verslunardeild kínverskra sendiráðsins á
Íslandi.
Verkamannabústaðirnir við Hringbraut og Ásvallagötu voru byggðir
að nokkru leiti eftir hugmyndafræði fúnkisbyggingalistarinnar. Á
horni Ásvallagötu og Bræðraborgarstígs var m.a. nýlenduvöruversl-
un og mjólkurbúð, en stórar verslunarmiðstöðvar hafa að mestu eytt
slíkum verslunarmáta. Þó er hægt ef vandlega er leitað, að finna
verslanir í anda kaupmannsins á horninu.
Ingólfur
Margeirsson