Dagblaðið Vísir - DV - 25.11.2009, Síða 14

Miðvikudagur 25. nóvember 200926 Bækur
ÆVISAGA
Lokaskeið þjóðveldisaldar er tíðum nefnt
Sturlungaöld í íslenskri söguritun, kennt við
afkomendur Sturlu Þórðarsonar í Hvammi í
Dölum (Hvamms-Sturlu). Upphaf þessa skeiðs
Íslandssögunnar er ýmist miðað við aldamót-
in 1200 eða 1220, þegar Snorri Sturluson kom
út frá Noregi, lendur maður. Sturlungaöldinni
lauk þegar Íslendingar gengust Noregskon-
ungi á hönd, játuðu Hákoni konungi gamla
land og þegna og undirgengust Gamla sátt-
mála (Gissurarsáttmála) 1262-1264.
Sturlungaöldin var mesta róstu-
skeiðið í gjörvallri sögu Íslendinga. Á þessum
áratugum geisaði í raun borgarastyrjöld á Ís-
land, þar sem tókust á allar helstu ættir og ætt-
arhöfðingjar í öllum landsfjóðungum, þó síst á
Austfjörðum. Inn í þau átök blandaðist norska
konungsvaldið og kaþólska kirkjan og hafði
margvísleg áhrif, sjaldan til góðs. Á Íslandi
einkenndist öldin af látlitlum átökum, bardög-
um, vígaferlum og voðaverkum og hefur heitið
Sturlungaöld stundum verið yfirfært á önnur
óróa- og átakatímabil, ekki síst í stjórnmálum.
Sagnasafnið Sturlunga er meginheimild
okkar um þessa miklu átakatíma. Þar er Ís-
lendingasaga Sturlu Þórðarsonar fyrirferðar-
mest, eins konar stjórnmálasaga Íslendinga á
fyrra helmingi 13. aldar, en að auki er að finna
í safnritinu ýmsar aðrar sögur og þætti. Aðrar
heimildir um tímabilið eru helst biskupasög-
ur, annálar og annálabrot og nokkur fornbréf,
sem varðveist hafa. Fornleifarannsóknir, sem
gerðar hafa verið á undanförnum árum, hafa
í sumum tilvikum aukið þekkingu okkar á ein-
stökum þáttum í sögu tímabilsins og varpað á
þá nýju ljósi. Sama máli gegnir um fjölmargt,
sem skrifað hefur verið um Sturlungaöld í ár-
anna rás, bækur, ritgerðir og greinar.
Sturlunga hefur löngum verið Íslendingum
hugleikin og þeir eru ófáir, sem hafa þaullesið
þetta mikla miðaldarit aftur og aftur, jafnvel á
ári hverju. Slíkir áhugamenn hafa margir orðið
afar vel að sér í fræðunum, nánast lært Sturl-
ungu, eða a.m.k. Íslendingasögu Sturlu, utan-
að. Margir hafa lifað sig inn í söguna, tekið af-
stöðu með „sínum manni“ (eða mönnum) og
í eina tíð gengu sögur af því að stundum hefði
komið til pústra og áfloga á mannamótum,
ekki síst í réttum, þegar bændur ræddu Sturl-
ungu og urðu ekki saupsáttir.
En það er mikið verk að setja sig vel inn í
Sturlungu og vart er hægt að hugsa sér mikið
margbrotnari sögulega heimild. Þar eru trú-
lega nefndir til sögu fleiri menn og konur en
í nokkru öðru íslensku riti, enda sagnabálk-
urinn í raun safn af ævi- og ættasögum. Sag-
an nær til allra landshluta og atburðarásin og
samskipti einstaklinga og ætta er víða ramm-
flókin. Hinir eiginlegu Sturlungar, afkomend-
ur Hvamms-Sturlu, eru fyrirferðarmestir í Ís-
lendingasögu. Þeir voru ein mesta valdaætt
landsins á 13. öld, teygðu völd sín og áhrif
víða, tengdust öðrum ættum og valdaaðilum
flóknum böndum en báru fráleitt alltaf gæfu
til samþykkis innbyrðis.
Ekki leikur á tvennu, að á síðari tímum er
Snorri Sturluson þekktastur þeirra frænda.
Um hann hefur margt verið skrifað, hér heima
og erlendis, en þó fyrst og fremst um skáldið og
rithöfundinn Snorra Sturluson. Margir hafa þó
einnig fjallað um Snorra sem stjórnmálamann
og höfðingja, en þau skrif eru að ýmsu leyti
brotakenndari. Það kann að stafa af því, að í
Íslendingasögu Sturlu frænda síns er Snorri
oft í skugganum, nánast aukapersóna, og aug-
ljóst, að Sturlu liggur ekki gott orð til hans. Þótt
undarlegt megi virðast hefur engin heildstæð
ævisaga Snorra verið rituð á íslensku fyrr en
nú. Einna næst því kemst rit Sigurðar Nordals,
sem ritað var á fyrri hluta 20. aldar. Nordal leit
þó ekki á þá bók sem eiginlega ævisögu.
Bókin
Óskar Guðmundsson er einn þeirra, sem hafa
haft mikinn áhuga á Sturlungu og þekkir hana
flestum betur. Sagnasafnið er höfuðheimild
hans að ævisögu Snorra, auk þess sem hann
hefur kynnt sér ókjörin öll af því sem ritað hef-
ur verið um Snorra á liðinni tíð. Má glöggt sjá
umfang rannsóknarinnar af því að heimilda-
skrá tekur yfir átján þéttprentaðar síður.
Óskar fylgir því, sem kalla má hefðbundið
snið í ævisagnaritun og fylgir söguhetju sinni
nánast frá fæðingu til dauða. Hann skiptir sög-
unni í þrjá höfuðukafla og síðan í fjölmarga
styttri þætti, alls sextíu. Hann segir söguna
í réttri tímaröð, eftir því sem það er hægt, og
fylgir í meginatriðum Íslendingasögu Sturlu
Þórðarsonar, en eykur við eftir því sem heim-
ildir leyfa. Með þessu móti tekst honum að
draga upp býsna trúverðuga mynd af sögu-
sviði og aldarfari, af samtíma Snorra og því
umhverfi, sem hann lifði og hrærðist í. Þetta er
að minni hyggju stærsti kostur og meginstyrk-
ur þessarar bókar.
Myndin, sem dregin er upp á söguhetjunni,
Snorra Sturlusyni, er á hinn bóginn miklum
mun daufari og óljósari. Það stafar ekki síst
af þeirri aðferð sem höfundurinn velur til að
segja söguna. Beinar heimildir um Snorra og
ævi hans eru heldur rýrar og á köflum brota-
kenndar. Af þeim sökum reið á að hafa sög-
una sem markvissasta og byggja á efnisþátt-
um, þemum, fremur en að freista þess að rekja
æviferilinn. Það gerði Sigurður Nordal á sín-
um tíma og tókst mætavel. Óskar Guðmunds-
son velur þveröfuga aðferð. Hann rekur ævi
Snorra frá þriggja ári aldri, nánast ár fyrir ár,
þar til hann var veginn í Reykholti aðfaranótt
23. september 1241. Afleiðingin verður sú að
sagan, sem sögð er á þessari bók, er alltof lang-
dregin, á köflum þunglamaleg og leiðinleg af-
lestrar og í raun heldur illa heppnuð endur-
sögn á Íslendingasögu Sturlu Þórðarsonar.
Tilraunir höfundar til að sviðsetja atburði tak-
ast fæstar vel og á stundum týnist Snorri í frá-
sögninni. Hún fer út um víðan völl, þar sem
fjallað er um átök og jafnvel minniháttar deil-
ur. Í sumum tilvikum snerta þær Snorra ekki
nema óbeint og erfitt er að koma auga á bein
tengsl atburða við ævi söguhetjunnar.
Nú hljótum við að spyrja: Hvaða hlutverki
gegndi Snorri Sturluson í sögu Íslendinga á
13. öld. Var hann sá meginás, sem öll stjórn-
málabarátta í landinu snerist um? Ég ætla mér
ekki þá dul, að halda því fram að Óskar telji að
svo hafi verið, en hann gerir mikið úr áhrifum
Snorra, líkast til fullmikið. Snorri var vissulega
voldugur höfðingi, en eftir að hann kom heim
úr fyrri Noregsför sinni árið 1220 fóru áhrif
hans þverrandi. Eftir það var hann aðeins einn
margra höfðingja í landinu og þótt ýmsum
þætti liðveisla hans góð, fóru þeir sínu fram,
hvað sem hann sagði. Það átti ekki síst við um
suma frændur hans og tengdamenn.
Bókmenntaiðja og skáldskapur var annað
meginstefið í ævi Snorra Sturlusonar og líkast
til væri nafn hans nú flestum gleymt, ef ekki
nyti afreka hans á þessu sviði. Af þeim sök-
um sakna ég í þessari fyrstu eiginlegu ævisögu
Snorra rækilegrar úttektar á skáldskap hans og
sagnaritun. Í ævisögunni hverfa þessir þættir
í skuggann af löngu tali um stjórnmálabröltið
og fyrir vikið er myndin, sem dregin er upp af
Snorra, harla óviðfelldin. Hann kemur lesand-
anum fyrst og fremst fyrir sjónir sem slóttugur
og undirförull klækjarefur, ágjarn og fégráð-
ugur undirróðursmaður, sem hikaði ekki við
að etja öðrum í vopnuð átök, en flýði oftast af
hólmi ef hann taldi sér hættu búna. Í einkalíf-
inu átti hann litlu láni að fagna og seint verður
sagt að honum hafi farist göfugmannlega við
þá, sem næst honum stóðu.
Óskar leggur mikla áherslu á að uppeldi
Snorra í Odda á Rangárvöllum hafi haft mikil
áhrif á menntun hans og viðhorf hans til hvers
kyns mennta og menningar. Það er vafalaust
rétt, en á hinn bóginn eru hugmyndir hans
(eða kenningar) um að Snorri hafi stofnað
í Reykholti „kirkjumiðstöð“ og haft þar „rit-
smiðju“ ekki jafn sannfærandi. Ef marka má
það, sem hér kemur fram, voru sjaldan nema
2-3 prestvígðir menn með Snorra í Reykholti
á hverjum tíma. Þeir voru sjaldnast hálærðir
og þótt þeir hafi vafalítið rækt trú sína sam-
viskusamlega og fengist við skriftir er of sterkt
til orða tekið að tala um „kirkjumiðstöð“ og
bera saman við slíkar miðstöðvar suður í álfu
á þessum tíma. Afköst við skriftir voru vafa-
laust drjúg, en þó trauðla meiri en t.d. í Þing-
eyraklaustri.
Óskar reynir víða að draga ályktanir af
takmörkuðum heimildum. Margar ályktana
hans eru snjallar, en stundum gengur hann
of langt. Það á til að mynda við um þá hug-
mynd, að Snorri hafi verið gigtveikur, þjáðst
af þvagsýrugigt sökum óhófs og slæms mat-
aræðis, og þess vegna látið gera Snorralaug,
en heit böð linuðu þjáningar gigtarsjúklinga.
Þetta getur allt verið rétt, en við vitum einfald-
lega ekkert um það, og mörgum manninum
hefur þótt gott að liggja í heitri laug þótt al-
heilbrigður væri.
Niðurstaða
Ævisaga Snorra Sturlusonar, sem hér er til
umfjöllunar, er eljuverk en að mínu mati er
hún því miður ekki vel heppnuð. Sagan byggir
á næsta fáum og fábreytilegum heimildum og
þess vegna verður sú aðferð höfundar að segja
söguna í tímaröð til þess að frásögnin verður
of langdregin og óáhugaverð. Kenningar, sem
settar eru fram svo sem til þess að varpa nýju
ljósi á sitthvað í ævi Snorra, eru ósannfærandi
og í raun kemur hér fátt nýtt fram. Meginkost-
ur bókarinnar er hve vel Óskari tekst að draga
upp mynd af sögulegu baksviði þeirra atburða
sem sagt er frá.
Ýmislegt má finna að framsetningu höf-
undar. Hún er of þunglamaleg fyrir minn
smekk og alltof mikið er af endurtekningum.
Þær geta að sönnu verið góðar og hjálpleg-
ar lesendum og nauðsynlegar til áherslu, en
óþarft er að margendurtaka hið sama, eins og
sums staðar er gert í þessari bók. Ýmis minni-
háttar atriði spilltu ánægjunni af lestrinum.
Til að mynda er ýmist talað um Þrándheim
eða Niðarós og þess eru dæmi að bæði nöfnin
komi fyrir á sömu síðu. Þetta er til þess fallið að
rugla lesendur í ríminu og hefði þurft að velja
annað nafnið og þá helst Niðarós, sem var
notað á dögum Snorra. Annað atriði, sem ég
hygg að muni trufla marga lesendur, a.m.k. af
eldri kynslóðinni, er að þegar Sverrir Noregs-
konungur er nefndur með föðurnafni er hann
sagður „Sigurðsson“. Ég man satt að segja ekki
eftir að hafa séð þetta áður. Íslendingar þekkja
flestir Sverri konung sem „Sigurðarson“.
Fleiri smáatriði mætti nefna, sem mér
hugnast heldur illa, en nú er mál að linni. All-
ur frágangur bókarinnar er með ágætum, en
bókarkápan er skelfilega ljót. Þar er þó varla
við höfundinn að sakast.
Jón Þ. Þór
Þunglamalegur Snorri
Snorri. ÆviSaga Snorra
SturluSonar 1179-1241
Óskar GuðmundssonEljuverk en
frásögnin er of
langdregin og
byggð á fáum
og fábreytileg-
um heimild-
um.
Útgefandi:
JPV
Óskar Guðmundsson
Meginkostur bókarinnar að
mati gagnrýnanda er hve vel
Óskari tekst að draga upp
mynd af sögulegu baksviði
þeirra atburða sem sagt er frá.
En hann finnur að ýmsu öðru.