Dagblaðið Vísir - DV - 17.01.2011, Blaðsíða 23

Úttekt | 23Mánudagur 17. janúar 2011
hefur staðgöngumæðrun, hin síðari
ár, notið samfélagslegrar viðurkenn-
ingar í auknum mæli, með ýmsum
formerkjum þó, enda ekki um ein-
falt mál að ræða eins og mál Melissu
Stern (Baby M) í Bandaríkjunum
sýndi svo ekki varð um villst.
Baby M
Í máli Baby M snérist málið um
samning sem maður að nafni Willi-
am Stern hafði gert við konu að nafni
Mary Beth Whitehead, eftir að Mary
hafði svarað auglýsingu Williams þar
sem hann auglýsti eftir konu sem
væri tilbúin til að hjálpa hjónum sem
hrjáð voru af ófrjósemi.
Samningar um staðgöngu tókust
og Mary gekkst undir tæknifrjóvg-
un með sæði Williams og gekk allt
eins og í sögu þar til Mary Beth fæddi
stúlkubarn 27. mars 1986, en þá hljóp
snurða á þráðinn.
Innan við sólarhring eftir að Mary
hafði gefið forræði yfir stúlkunni í
hendur Stern-hjónunum fór hún þess
á leit að fá barnið aftur í sínar hend-
ur og segir sagan að hún hafi haft sitt
í gegn meðal annars með því að hóta
sjálfsmorði.
Ógilding og staðfesting
Eftir að hafa fengið M í hendurn-
ar neitaði Mary Beth að láta stúlk-
una, Baby M eins og hún var kölluð,
í hendur Williams og eiginkonu hans,
yfirgaf New Jersey með barnið og
lét Stern þá frysta bankainnistæður
Mary Beth.
Allt að einu. Árið 1987 úrskurðaði
Hæstiréttur New Jersey að forræði
M skyldi vera í höndum Stern-hjón-
anna, með vísan í lög sem kveða á um
að hagur barna skuli ávallt hafður í
fyrirrúmi, og staðfesti samning Stern
og Mary Beth um staðgöngumæðrun.
Ári síðar ógilti annar dómari
samninginn, en staðfesti engu að
síður forræði Stern-hjónanna yfir M.
Árið 2004, þegar M, Melissa, var átján
ára gömul var hún ættleidd af Stern-
hjónunum með formlegum hætti
og var þar með bundinn endir á for-
eldrarétt Mary Beth.
Frjóvgunarferðamennska
Árið 2002 var staðgöngumæðrun á
viðskiptaforsendum viðurkennd af
Hæstarétti Indlands og hefur landið
síðan þá skipað sér fremst í röð þeirra
ríkja sem slíkt heimila, og er helsti
áfangastaður fólks með tilliti til túr-
isma sem tengist staðgöngumæðr-
un; „frjóvgunarferðamennsku“ (e.
fertility tourism). Þess ber þó að geta
að enn sem komið er fyrirfinnst ekki
löggjöf sem tryggir eftirlit með stað-
göngumæðrun.
Indland hefur notið vaxandi vin-
sælda á meðal para frá þróuðu lönd-
unum sérstaklega vegna hins tiltölu-
lega lága kostnaðar.
Lágur kostnaður
Indverskar meðgöngustofur hafa að
sama skapi orðið samkeppnishæf-
ari, ekki eingöngu með tilliti til verðs
heldur einnig hvað varðar leigu ind-
verskra staðgöngumæðra.
Indverskar meðgöngustofur inn-
heimta 10.000-28.000 Bandaríkjadali,
1-3 milljónir íslenskra króna, fyrir all-
an pakkann. Innifalið í gjaldinu eru
frjóvgunin, laun staðgöngumóður og
kostnaður vegna fæðingar barnsins á
sjúkrahúsi.
Að viðbættum öðrum kostnaði
verkkaupa, svo sem ferða- og hót-
elkostnaði og ýmsu fleiru, nemur
heildarkostnaður um einum þriðja af
kostnaði við að fara í gegnum sama
ferli í til dæmis Bretlandi.
Neyðin kennir...
Helstu ástæður frjóvgunarferða-
mennsku eru lagalegar hindranir
heima fyrir hjá pari sem getur ekki
eignast barn með eðlilegum hætti og,
eins og kemur fram hér að framan,
lægri kostnaður við staðgöngumæðr-
un annars staðar.
Sú tillaga hefur skotið upp kollin-
um að í stað þess að tala um frjóvg-
unarferðamennsku skyldi notað hug-
takið æxlunarútlegð ( e. reproductive
exile) sem ætlað er að skírskota til
þeirra erfiðleika og hafta sem ófrjótt
fólk í barneignarhugleiðingum stend-
ur frammi fyrir, og gerir að verkum að
það „neyðist“ til að ferðast yfir hálfan
hnöttinn til að láta draum sinn rætast.
Áleitnar spurningar og vafamál
Í hnotskurn má skilgreina stað-
göngumæðrun í hagnaðarskyni sem
ferli þar sem kona, staðgöngumóðir,
ber undir belti barn annarrar konu,
manns eða pars, samkvæmt samn-
ingi þar sem staðgöngumóðir sam-
þykkir áður en frjóvgun á sér stað að
láta framtíðarforeldrum barnsins eftir
forræði þess gegn gjaldi.
Án þess að hér sé lagt mat á sið-
fræði og lög hefur staðgöngumæðr-
un eðli málsins samkvæmt vakið
upp fjölda spurninga og vangaveltna,
bæði lagalegra og siðferðislegra.
Í ritgerð sinni, Surrogacy, Slavery,
and the Ownership of Life drepur
laga- og heimspekiprófessorinn An-
ita L. Allen, við University of Penns-
ylvania Law School í Bandaríkjunum,
á nokkrum vangaveltum.
Anita segir að staðgöngumæðrun
hafi vakið upp fjölda lagalegra spurn-
inga og sú mikilvægasta snúi að skil-
greiningunni á ferlinu; hvort því sé
best lýst sem barnasölu eða veittri
þjónustu milli tveggja aðila.
Misnotkun kvenna
Annað sem Anita gerir að umtalsefni
er hvort skylda eigi aðila samnings um
staðgöngumæðrun til að undirgangast
einhvers konar rannsókn með tilliti til
aðstæðna og annars.
Einnig vekur hún máls á álitamál-
um hvað varðar löglegan foreldrarétt
og hvort hægt sé að krefjast fullnustu
hluta samnings um staðgöngumæðr-
un eða eingöngu samningsins í heild
sinni. Eðlilega spyr hún einnig um
hvort ríki eða ríkisstjórnum eigi rétt á
að skipta sér af því hvernig fólk stendur
að fjölgun í eigin fjölskyldu.
Síðast en ekki síst minnist Anita
L. Allen á staðgöngumæðrun og mis-
notkun; hvort staðgöngumæðrun feli í
sér misnotkun á konum og börnum, og
þeim fátæku eða efnaminni og gangi
þannig í bága við stefnu hins opinbera
þar að lútandi.
Að ofansögðu er ljóst að ekki þarf
að fara í grafgötur um að nóg er um
spurningar hvað staðgöngumæðrun
áhrærir en, eins og oft vill verða, færra
um svör.
Heimildir: Wikipedia.org, stadganga.
com og Surrogacy, Slavery, and the
Ownership of Life e. Anitu L. Allen
Staðgöngumæðrun víða um lönd
Ástralía - Staðgöngumæðrun sem
góðgjörð leyfð, en bönnuð í viðskipta-
skyni (undatekning: Tasmanaía þar sem
staðgöngumæðrun er bönnuð með öllu).
Kanada - Staðgöngumæðrun sem góð-
gjörð leyfð, en bönnuð í viðskiptaskyni.
Frakkland - Staðgöngumæðrun af
öllum toga bönnuð samkvæmt lögum.
Georgía - Lögleg síðan 1992.
Hong Kong - Bönnuð í hagnaðarskyni.
Ungverjaland - Bönnuð í hagnaðar-
skyni.
Ísrael - Full staðgöngumæðrun lögleg
undir eftirliti og stjórn hins opinbera og
að uppfylltum skilyrðum og hömlum
sem valda því að fólk snýr sér annað, til
dæmis til Indlands.
Ítalía - Bönnuð í hvaða mynd sem er.
Belgía - Bönnuð í hagnaðarskyni.
Holland - Bönnuð í hagnaðarskyni og
annars háð ströngum skilyrðum.
Bretland - Bönnuð í hagnaðarskyni.
Bandaríkin - Misjafnt eftir fylkjum.
Víða um lönd
Úr tillögu til þingsályktunar
„Nokkur siðferðileg álitaefni vakna þegar rætt er um möguleikann á lögleiðingu
staðgöngumæðrunar. Almennt eru menn neikvæðir gagnvart staðgöngumæðrun í hagn-
aðarskyni út frá því sjónarmiði að verið sé að nota líkama konu í annarlegum tilgangi og
einnig væri hægt að líta á slíka gjörð sem einhvers konar form af viðskiptum með börn.
Staðgöngumæðrun í hagnaðarskyni hefur verið líkt við vændi og hugsanlegt er að konur
sem búa við fátækt og þröngar félagslegar aðstæður gerist staðgöngumæður vegna
slæmra aðstæðna. Þessi álitamál eiga þó betur við um samfélög þar sem mikil fátækt
er ríkjandi og heilbrigðisþjónusta og samfélagsform er með öðru sniði en í vestrænum
löndum, t.d. á Indlandi.
Önnur sjónarmið gilda um staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni. Þar er um að ræða eins
konar góðverk og oft einhver tengsl milli verðandi móður og staðgöngumóður. Meiri líkur
standa til þess að slík staðgöngumæðrun sé gerð af fúsum og frjálsum vilja allra sem
koma þar að. Þó er þessi leið ekki gallalaus enda mögulegt að úrræðið leiði til óeðlilegs
þrýstings á ættingja konu eða pars sem ekki getur eignast barn á náttúrulegan hátt.
Þá skipta hagsmunir og réttindi barnsins sem fæðist á þennan hátt máli. Tryggja þarf
barninu rétt til þess að þekkja uppruna sinn og auk þess þarf að vera ljóst hvernig barninu
muni reiða af missi það t.d. foreldra sína.“
„Hugtakið staðgöngumæðrun, eins og það er skilgreint í lögum nr. 55/1996, um
tæknifrjóvgun og notkun kynfrumna og fósturvísa manna til stofnfrumurannsókna,
felur í sér að tæknifrjóvgun er framkvæmd á konu sem hyggst ganga með barn fyrir
aðra konu og að staðgöngumóðirin hafi fallist á það fyrir meðgönguna að láta barnið af
hendi strax eftir fæðingu til væntanlegrar ættleiðingar og uppeldis hjá þeim foreldrum
sem tækju við barninu. Í umræðu um staðgöngumæðrun er annars vegar talað um
hefðbundna staðgöngumæðrun (traditional or partial surrogacy) og hins vegar fulla
staðgöngumæðrun (gestational surrogacy, full surrogacy). Hefðbundin staðgöngu-
mæðrun er þegar staðgöngumóðir gengur með sitt eigið barn í þeim tilgangi að afhenda
það erfðafræðilegum föður og konu hans eða sambúðaraðila. Full staðgöngumæðrun er
hins vegar þegar hin þungaða kona hefur enga erfðafræðilega tengingu við barnið og það
hefur verið getið með glasafrjóvgun. Staðgöngumæðrun sem úrræði fyrir barnlaus pör
hefur verið stunduð frá örófi alda og þá sem hefðbundin staðgöngumæðrun. Einnig hefur
líklega tíðkast áður fyrr að kona gefi barn sitt til barnlausra kvenna eða para, oft vegna
fjölskyldutengsla. Nútímastaðgöngumæðrun var fyrst framkvæmd í Bandaríkjunum í
kringum 1980 en þróun staðgöngumæðrunar er nátengd þróun glasafrjóvgunar.“
Staðgöngumæðrun og misnotkun