Feykir - 19.12.1984, Blaðsíða 5

FEYKIR 5
Guðbrandur Þorkell Guðbrandsson:
TRÖLLA
SKAGI
Á milli Eyjafjarðar og Skagafjarðar er hálendisbálkur
mikill og víðast tignarlegur ásýndar. Árennilegur er
hann ekki, en þó lágu um hann allnokkrar leiðir og
sumar fjölfarnar, eins og síðar verður að vikið. Basalt er
ráðandi bergtegund, enda tilheyrir hann allur hinni
tertíeru myndun landsins. Ofan til eru fjöll og víða slétt
og eins og þverskellt líkt og algengt er á Vestfjörðum, og
má þar sjá leifar hinnar fornu tertíeru hásléttu. Allur er
skaginn sundurskorinn af dölum og giljum, menjum
hinnar kvarteru ísaldar, og má enn sjá í dalbotnum og
skörðum leifar hennar í formi dal- og skálarjökla, sem
eru hér mjög sterkur dráttur í svipmóti landsins. Þessi
mikli skagi hefur á landabréfum og skólabókum
yfirleitt ekki nafn sem heild, en í munni fólks sem býr í
nánd við hann er hann yfirleitt nefndur Tröllaskagi.
Eins og hér að framan er þegar getið um, lágu um
skagann ótrúlega margar ferðaleiðir, og varsumstaðar
all fjölfarið fyrrum, einkum er Hólar voru einskonar
höfuðstaður Norðurlands. Eru leiðirnar því einna
flestar miðaðar við þann áfangastað. Má þar nefna
kunn nöfn eins og Heljardalsheiði, úr Svarfaðardal í
Kolbeinsdal og þaðan til Hóla, Hólamannaveg sem
annað tveggja var farin úr Barkárdal, upp
Barkárdalsjökul og þaðan á Tungnahryggsjökul um
Tungur og Víðinesdal til Hóla, eða farið var úr Skíðadal
og þaðan á Hólamannaveg. Stundum var ekki farið um
Hólamannaskarð á Hólamannaveg eftir Tungna-
hryggsjökli, heldur snúið til suðurs um svokölluð
Héðinsskörð, eða Héðinsskarð ofan í Hjaltadal.
Hjaltadalsheiði var og fyrrum tíðfarin, svo og má nefna
leiðir úr Svarfaðardal eins og Jökulshnúksleið.
Fljótamenn, Ólafsfirðingar, Héðinsfirðingar og
Siglfirðingar áttu jafnan mikið torleiði að sækja, hvert
sem farið var. Siglfirðingar fóru til Fljóta um
Siglufjarðarskarð, Héðinsfirðingar um Héðinsskarð og
Héðinsdal, Ólafsfirðingar um Sandskarð og Lágheiði.
Ur Fljótum lágu ýmsar Ieiðir, bæði mátti fara með
ströndinni, og svo úr hinum ýmsu dölum, eftir því hvert
förinni var heitið. Ólafsfirðingum sér í lagi svo og
Héðinsfirðingum og Austur-Fljótabúum hefur þótt
slíkt allmikill krókur, og fóru þeir því iðulega aðrar
leiðir og styttri, þótt erfiðar og jafnvel mannskæðar
væru. Til Svarfaðardals fóru þeir ýmsar leiðir, t.d. fram
Hvarfdal i Austur-Fljótum um Syðsta-Vik. Einnigfóru
þeir til Hóla fram Mjóafellsdal, um Ysta-Vik og
Hákamba niður á Heljardal og Kolbeinsdal og þaðan til
Hóla. Ur Kolbeinsdal var ýmist farið út dalinn og
alfaraleið um Hálsgróf og niður hjá Víðinesi, eða um
Almenningsháls ofan á Víðinesdal. Var síðari leiðin
mun erfiðari, en líklega styttri. Um Hákamba var líka
einnig farið til Unadals og jafnvel fremstu bæja í
Deildardal. Var þá farið ofan jökla þá, er liggja í
botnum þessara tveggja dala.
Hin síðari ár hefur áhugi landsmanna á hálendi
Islands og óbyggðum farið vaxandi, og varla er til sá
hluti landsins, sem ekki er meira og minna farinn,
a.m.k. að sumri til, og allmargir því orðnir vel kunnugir
þessum landshlutum, sem áður voru nánast myrkri
huldir í vitund landsmanna. Þó eru nokkrir hlutar
landsins minna þekktir, og meðal þeirra er einmitt
Tröllaskaginn og hinar ýmsu leiðir um hann. Hafa þær
freistað nánari kynna þeirra, er byggja nágrenni
skagans, og hafa menn lagt á það aukna áherslu hin
síðari ár. Hefur enda aðstaða til þess batnað, bæði með
nýrri samgöngutækni, svo og betri ferðabúnaði og
þekkingu á slíkum ferðum. Til að stuðla að auknum
kynnum við fjalllendi þetta hafa ferðafélög á svæðinu að
forgöngu Svarfdæla sett upp gistiskála nærri
Hólamannavegi, efst á Tungnahrygg við rætur
svonefnds Péturshnjúks, og ætti tilkoma hans að
auðvelda fólki ferðalög um svæðið, þótt betur hefði
mátt varida til skálans sjálfs.
Hákambaleiðin, sem að framan er nefnd, var
mönnum nú til dags lítt kunn, þótt allfjölfarin hafi verið
fyrrum. Nokkuð má þó kynnast henni af bókum, og má
nefna að í Árbók Ferðafélags íslands um Svarfaðardal,
sem ritstýrt var af Hirti bónda Eldjárn Þórarinssyni á
Tjörn, var fjallað um margar framangreindra leiða og
þá meðal annars um Hákambaleiðina. Má segja, að
einmitt þessi bók hafi kveikt í mönnum löngun til
kynna af svæðinu, bæði með ferðum og einnig frekari
könnun á rituðum heimildum.
Að forgöngu þeirra kunnu ferðagarpa Sigurþórs
Hjörleifssonar í Messuholti og Friðriks A. Jónssonará
Sauðárkróki, ákváðu nokkrir Skagfirðingar að kanna
hvort unnt mundi að komast þessa leið á vélsleðum
veturinn 1978. Sigurþór og Friðrik hafa saman og með
öðrum farið vítt og breitt um hálendi íslands á
vélsleðum, og eru því víða kunnugir, og þá ekki síður
ráða þeir orðið yfir mikilli þekkingu á þessum
farartækjum og ferðum á þeim, og hvernig best er að
haga sér í slíkum ferðum til að forðast hættur og óhöpp.
Þeir höfðu haft samband við nokkra menn í Fljótum,
sem höfðu haft hugá þvísama,oghöfðu þeirsammælst
um að hittast einhversstaðar á þessari leið ef unnt yrði
að komast upp á hana beggja vegna frá. Til fararinnar
var síðan valinn einn sunnudagur í marsmánuði, en
einmitt á þeim árstíma er hvað hentugast að ferðast um
á þessum farartækjum. Helgina áður en lagt var upp í
aðalleiðangurinn fóru þeir félagar, Sigurþór og Friðrik
ásamt Ingólfi Sveinssyni, sem títt ferðast með þeim, í
einskonar forkönnun fram Kolbeinsdal og í
Heljarbrekkur, sem menn töldu að óreyndu að kynni að
reynast farartálmi. Könnun þeirra félaga leiddi í ljós, að
unnt mundi að komast þessa leið, þótt hún kynni að
vera torsótt í vondu færi.
Svo vel vildi til.að þegarfarardagurinn rann upp, var
hið fegursta veður, bjart og sólskin, en veðurspá gerði
ráð fyrir að um kvöldið og nóttina myndi ganga til
sunnanáttar og hláku, en menn töldu, að nógur tími
myndi gefast þar til fararinnar áður en veður breyttist til
muna, enda varð sú raunin á. I för með þeim
þremenningum voru einnig Haraldur Friðriksson á
Sauðárkróki, kunnur ferðagarpur, svo og skrásetjari
þessara punkta, sem var og er ókunnur ferðum á
vélsleðum og auk þess allskostar óvanur vetrarferðum.
Þeir Sigurþór og Ingólfur óku þá á Yamaha vélsleðum,
sem þá þóttu allgóðir til síns brúks, þótt nú til dags þyki
víst sú útfærsla á sleðum ekki góð til ferðalaga, með
svokölluðum rúllubeltum. Friðrik var þá á nýjum Ski-
doo vélsleða með meiðum, sem þótti þá og reyndar enn
hið mesta þing. Haraldur átti þá 30 hestafla Evenrude
sleða og ók honum í för þessari. Skrásetjari ók svo á 30
hestafla Johnson vélsleða, sem er í eigu
björgunarsveitarinnar á Sauðárkróki, og léði hún
honum farartækið.
Upp var lagt frá Smiðsgerði, í Kolbeinsdal. Er það
næsti bær framan við Sleitubjarnarstaði, sem margir
þekkja. Voru sleðarnir fluttir þangað á kerrum. Páll
bóndi Pálsson í Smiðsgerði, sem manna kunnugastur er
á dalnum, fylgdi leiðangursmönnum á leið fram undir
þar sem stóð bærinn að Sviðningi, en hann eyddist í
snjóflóði 23. des. 1925. Kvaddi hann okkur þar og
óskaði okkur fararheilla. Fremur snjólítið var í dalnum,
og varð að krækja nokkuð frani með ánni til þess að
komast hjá að aka sleðunum á auðu, en það mun ekki
vera þeim mjög hollt. I krókum þessum og beygjum
reyndi strax á kunnáttu manna og lagni í meðferð
sleðanna, og fór fljótt þannig fyrir undirrituðum, að
hann datt af baki fararskjótans og lenti á fótunum ofan
í krapablá við ána og vöknaði nokkuð. Þótti það skítt að
þurfa að hætta við förina vegna þessa, skipti hann þá
um sokka og lét sig hafa það að vera í sleðagallanum
blautum, enda var besta veður, sólskin og logn, og
þornaði gallinn því fljótt nokkuð vel. Eftir nokkra
stund var komið að Heljarbrekkunum, og kom fljótt í
Ijós, að sólbráðin hafði verið allmikil þar í brekkunum,
enda liggja þær vel við sólu, og hafði bæði tekið upp snjó
og var einnig nokkuð krepjað þar í brekkunum. Komu
þá fljótt í ljós yfirburðir hins nýja sleða Friðriks, og átti
hann létt með að komast þarna upp. Hinum gekk miður
og þá sér í lagi óvaningnum, sem þetta ritar, en þó tól -it
að klöngrast þarna upp með alla sleðana, þótt beita
þyrfti köðlum sem með voru í förinni til dráttar. Var
síðan haldið upp og austur Heljardalinn, í átt að
Heljardalsheiði, sem í raun er fjallaskarð, sem f'arið er
um ofan í Svarfaðardal.
Þegar komið er inn milli fjalla i þessum hálendisbálki
finnst mannskepnunni niikið um smæð sína gagnvart
þessum risum, þar sem fjölmargir tindar ná í þrettán til
flmmtán hundruð metra hæð, og hrikaleiki þeirra meiri
en orð fá lýst. Snarbrattar skriður, hamrar og hengiflug
gnæfa yfir manni, og á stundum finnst manni þetta allt
ætli að steypa sér yfir mann og gleypa. Á þessum
slóðum eru og margar hættursem þarf að varast, víða er
slétt fram á hengiflug og hamrabrúnir, og í dinimviðri
er ferðamönnum sérlega hætt við að álpast fram af
slíkum stöðum. Víða eru brúnahengjur og skaflar, er
steypst geta af stað af minnsta tilefni og orsakað
snjóflóðaspýjur, sem geta gleypt ferðamanninn nieð
húð og hári og lyki þar lífdögum hans á óhugnanlegan
hátt. Þessi upptalning er ekki gerð til að hræða fólk, en
enginn sem um slíkar slóðir ferðast skyldi þó gleyma
þeim, ef förin á að reynast óhappalaus.
Þegar fram í innsta hluta Heljardalsins var komið,
var sveigt af leið til vinstri, og haldið upp allbrattar
brekkur til norðurs. Þegar upp þær var komið, blasti við
mikilfenglegt útsýni, þótt leiðangursmenn ættueftirað
sjá það enn stórkostlegra í förinni. Á vinstri hönd eru
Hnjúkarnir, fjallsröðullinn milli Kolbeinsdals og
Deildardals. Er hann allur um og yfir eitt þúsund
metrar að hæð. Slöður nokkuðer þarna í fjalllendið, þar
sem við vorum nú staddir, og þar einn stakur hnúkur,
sem nefndur hefur verið Deilir. Þótt það sé síðari tíma
nafngift er hún ekki verri en hver önnur. Sitt hvoru
megin hans er Deildardalsjökull, og hallar þar ofan í
Deildardal. Norðar og vestargengurfram fjallshryggur
sá, er endar í Ennishnjúk ofan við Höfðaströnd og er
milli Deildardals og Unadals. Á hægri hönderu fjöllin
fyrir botni Svarfaðardals og framundan Hákambarnir,
sem eru í raun fjallsbrúnin vestan Svarfaðardals. Liggja
jöklar að henni vestanverðri og í rauninni einnig að
austan að nokkru leyti. A.m.k. munu vera þar
hjarnskaflar og sísnævi. Ekki var til setunnar boðið, og
héldu menn enn á brattan og var nú förinni beint á
fyrirheitna landið. Hákambana sjálfa. Leiðin liggur
hátt, um og yfir eitt þúsund metra yfir sjávarmál. Færi
var allgott, nokkuð hart með köflum, eins og títt er þar
sem hátt liggur, því vindar éru oft snarpir á þessum
slóðum, og því oft mjög harðskafið og hryggjótt. Þegar
komið var þar. sem einna hæst liggur, sá ofan í
Skallárdalsbotn og niður í Svarfaðardal. Vestur af sást
ofan í Skagafjörð. og þótti mönnum Tindastóllinn
blessaður nokkuð sérkennilegur þaðan séð. Sýnt þótti
að ekki væri unnt að fara áfram á sleðunum vegna kletta
og klungurs nema leita eftir því, að komast ofan í
Skallárdalsbotninn. Þar mun vera skálarjökull eða
a.m.k. sísnævi. Var þó ekki gott að koma auga á leið til
þess, en eftir nokkra leit fann’Sigurþór leið ofan um lítið
skarð ofan i skálina. Þótti óvaningnum það all
glæfralegt, og var uggur í brjósti hans en fór þó á eftir
hinum. Friðrik hafði þann siðað vera jafnan aftastur, til
þess að láta óvaninginn ekki vera síðastan og eiga á
hættu að verða cftir einhversstaðar. Kom það sér vel á
leiðinni upp úr og norður úr skálinni, því þar var
krepjað, og settist það í beltið á sleðanum, og komst
hann því ekki upp brekkuna norður úr, sem var
allbrött. Þótti knapanum með ólíkindum, hversu
sleðinn var rúinn öllum þrótti sínum, en Friðrik sá strax
livað það var, og leiðbeindi um úrræði. Töfðumst við
nokkuð við að pjakka úr beltinu, en þó tókst það, og
komust við upp á brúnina á eftir þeim félögum. sem
voru að byrja að undrast um okkur. Var undrritaður
allsæptur eftir bardagann við sleðann. Friðrik lék aftur
á inóti á alls oddi, og verður lengi minnisstætt þegar
hann virti fyrir sér útsýnið, sem var ákaflega fagurt til
allra átta, að hann sneri sér í ótal hringi. baðaði út
höndum og hrópaði upp yfir sig: ,,Þetta er lífið maður”.
Nú áttum við von á að fara að sjá til Fljótamanna, og
fórum við því að skoða í sjónauka þær leiðir, sem við
áttum von á að sjá þá fara um. Skoðuðum viðofan um
Ysta-Vik ofan í Mjóafellsdal, hvort við sæjum nokkuð
til ferða þeirra, einnig út og norður um fjallshryggina. ef
þeir kynnu að hafa reynt að fara upp í Flókadal og
þaðan suður, en hvortveggja kom til greina hjá þeim í
upphafi. Gengum við á fjallshnjúk þarna norðan við
Framhald á 7. síðu.