Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2008, Blaðsíða 86

hinu yfirnáttúrulega og opinberun þess almennt.28 Á fyrrgreindum stað (og
víðar) hefur höfundur eins og fram er komið notað heitið nýrétttrúnaður
um þessa stefnu. Vegna fram kominnar gagnrýni Torfa K. Stefánssonar
Hjaltalín sem lagt hefur mest af mörkum á síðari árum við könnun á
guðfræði Tómasar skal viðurkennt að heppilegra væri í því tilliti að tala um
nýrétttrúnað 19. aldar til aðgreiningar frá guðfræðihræringum á 20. öld sem
hlotið hafa sama heiti.29
í þessari margnefndu stefnu runnu saman áhrif frá hinum eldra rétttrún-
aði eða lúthersku orþódoxíunni og píetismanum en einnig frá rómantíkinni.
Eins og heitið nýrétttrúnaður vísar til fól hún í sér afturhvarf til kenninga
lútherska rétttrúnaðarins sem var við lýði frá lokum siðaskiptatímans til
upphafs upplýsingar.30 í forskeytinu (ný-) felst þó að hér var ekki um
endurvakningu hins forna rétttrúnaðar að ræða heldur bar stefnan eigin
einkenni til dæmis sterkari einstaklingshyggju og þar með áherslu á trúar-
sannfæringu, trúarupplifun og trúartilfinningu einstaklingsins en gætt hafði
í hinum eldra rétttrúnaði.31 Er þar einkum um áhrif frá einstaklingshyggju
upplýsingartímans að ræða. Má þó benda á að í lútherska rétttrúnaðinum
rúmaðist ekki aðeins vitsmunaleg áhersla á trúarkenninguna heldur einnig
dulhyggja (mystik) og þar með einstaklingshyggja.32 Hér á landi var rétttrún-
aðurinn jafnvel heldur ekki eins heimspekilegur og víða erlendis. Einnig litu
fylgismenn nýrétttrúnaðarins svo á að trúarleg þekking væri sérstaks eðlis
og það krefðist opinberunar að komast til „fulls“ innsæis og skilnings á hin
yfirnáttúrulegu sannindi (þar af heitið supranaturalismus). Þar nægði ekki
skynsamleg ígrundun ein og sér. Þá einkenndist stefnan af biblíufastari túlk-
unum á kenningararfi kristninnar en viðhöfð var á upplýsingartímanum.
Þjóðverjinn Friedrich Schleiermacher (1768-1834) prófessor í Berlín
átti mestan þátt í að þróa þessa stefnu áfram inn í 19. öldina með því
að leggja áherslu á séreðli trúarlegrar þekkingar við hlið skynsemi og
siðrænnar vitundar. Fyrir daga hans leituðust menn aftur á móti við að tjá
veruleika trúarinnar einvörðungu með hjálp tveggja síðarnefndu þekking-
28 Hágglund 1975: 330-331. Sjá Theologisches Fach- und Fremdwörterbuch 1969 :160.
29 Sjá t.d. Pétur Pétursson 2000: 398.
30 Loftur Guttormsson 2000: 115-116. Einar Sigurbjörnsson 2000: 117-120.
31 Hjalti Hugason 1990: 124.
32 Einar Sigurbjörnsson 2000: 120.
84