Jökull - 01.12.1980, Qupperneq 67

Langleiðir gjósku úr þremur Kötlugosum
SIGURÐUR ÞÓRARINSSON
Jarðfrœðahúsi Háskólans, 101 Reykjavík
I mörgum gjóskugosum og blandgosum ( =
gjósku- og hraungosum), er orðið hafa á Is-
landi, hefur meira eða minna af gjósku borist
út fyrir landsteinana. En Island er það ein-
angrað úti í reginhafi, að meiriháttar gjósku-
gos, eða gjóskuhrinur blandgosa, þarf að jafn-
aði til að gjóska berist til annarra landa.
Skráðar frásagnir af gjósku utan af íslandi,
sem fallið hefur á Önnur lönd eða skip í nálægð
þeirra, er að finna bæði hérlendis og erlendis.
En þessar frásagnir eru mjög á víð og dreif og
ærið tímafrekt að leita þær uppi. Eg hefi skráð
hjá mér það, sem ég hef fundið af slíkum frá-
sögnum, þegar ég hef verið að grúska í íslenskri
eldfjallasögu. Hér verður birt það, sem ég hefi
fundið i þessu efni varðandi Kötlugos. Það eru
þrjú Kötlugos, sem hér um ræðir, og raunar
kemur eitt gos, sem að öllum líkindum er
Grímsvatnagos, einnig við sögu.
KÖTLUGOS 2. SEPT. 1625. GRÍMS-
VATNA(?)GOS SÍÐAST IJÚLÍ 1619
I annál sínum, Annalium in Islandia
farrago, getur Gísli biskup Oddsson þess um
árið 1619, að „hinn 29. júlí sást víðsvegar
að afarmikið eldgos i austurfjöllum“
(H. Hermannsson 1917, bls. 22). Þorvaldur
Thoroddsen telur þetta hafa verið Heklugos
og fer þar eftir Skarðsárannál og árbókum
Espólíns. En þótt það sé einnig kennt við
Heklu í Vatnsfjarðarannál hinum elsta (Ann.
1400—1800, III, bls. 56) má öruggt telja, að
ekki var hér um Heklugos að ræða, enda hefði
Gísli Oddsson, sem þá var klerkur i Skálholti,
vart kallað það gos í austurfjöllum. Arngrímur
lærði skrifar í bréfi til Balthasars Meisners,
dagsettu 15. ág. 1620, að aska úr þessu gosi
hafi borist til Norðurlands og að það hafi verið
„í fjöllum á Suðurlandi, eða í stöðuvötnum
milli fjalla" (J. Benediktsson 1943 bls. 497) og
hefur þar líklega Grímsvötn í huga, enda má
öruggt telja, að um gos undir jökli hafi verið að
ræða og ártalið kemur vel heim við það, að
Grímsvötn gusu bæði 1629 og 1638, þar eð oft
liðu um 10 ár milli Skeiðarárhlaupa og
Grímsvatnagosa.
I bókunum Heklueldar (bls. 81) og Vötnin
stríð (bls. 50) er þess getið, að þetta muni hafa
verið allmikið öskugos, þar eð askan hafi borist
til Noregs og Færeyja. Upplýsingarnar um
dreifingu gjóskunnar utan íslands eru teknar
úr ritum Þorvalds Thoroddsens, Landfræðis-
sögu íslands (II. bls. 114) og Die Geschichte
der islándischen Vulkane (bls. 153). Þorvaldur
hefur þetta úr Islandslýsingu Þorláks biskups
Skúlasonar, sem brátt verður að vikið. En
rangt er það, sem ég hafði eftir Þorvaldi, að
það gjóskufall, sem Þorlákur biskup greinir
frá, hafi verið úr gosinu 1619. Þorvaldur mun
hafa dregið þessa ályktun af því, að Þorlákur
skrifar 1647, að þetta hafi gerst „fyrir um 30
árum“ og „það ár (1619) kom Þorlákur biskup
Skúlason í fyrsta sinn út hingað frá háskólan-
um“ (Lfrs. II. bls. 114). Nánari athugun á
frásögn Þorláks biskups, sem er á latínu, leiðir
þó í ljós, að hér er örugglega um að ræða það
Kötlugos, sem hófst 2. sept. 1625, en það ár fór
Þorlákur utan til að sækja viði til smíði dóm-
kirkju að Hólum. Hefði mér verið nær að líta í
eigið rit, doktorsrit mitt frá 1944, í stað þess að
treysta þarna á Þorvald, því þar hefi ég komist
að þessari niðurstöðu (S. Þórarinsson, 1944,
bls. 118), eftir að hafa gluggað í frásögn Þor-
láks, en þessu var ég satt að segja búinn að
gleyma, þegar ég ritaði Hekluelda og Vötnin
stríð.
En lítum nú nánar á frásögn Þorláks bisk-
ups í fslandslýsingu hans, Responsio subitanea
5
JÖKULL 30. ÁR 65