Norðurslóð - 16.12.1981, Síða 7

Á litlu jólun-
um 1980
Kristinn Guðlaugsson:
Gömlu jólin á Upsaströnd
Fullvel man ég fimmtíu ára sól. . .
Góðu ungmenni og aðrir sem
hér eruð inni, komið þið öll
blessuð og sæl. Ég ætla að segja
ykkur frá í stórum dráttum
hvernig jólahald var eins og ég
minnist þess þegar ég var innan
við sjö ára aldur, og mun það
hafa verið með svipuðu sniði á
flestum bæjum, bæði hér á
Dalvík og frammi í sveit.
Breyttir tímar.
En áður en ég segi ykkur frá
jólaundirbúninginum og jóla-
hátíðarhöldunum, þá langar
mig til að segja ykkur frá hvað
voru mörg hús sem búið var í á
svæðinu frá Brimnesá og suður
að Láginni. Það gæti gefið
ykkur svolitla hugmynd um
hver reginmunur er á öllu nú og
þá. Um þetta leyti voru íbúðar-
húsin aðeins 6 og þau voru,
Jaðar, Ártún, Brimnes, Tunga,
Sæland og Höfn.
En í dag eru íbúðarhúsin 72
fyrir utan 8 fiskverkunar- og
þjónustuhús sem eru nú á þessu
svæði. Þetta er mikil breyting.
Þó hefur uppbyggingin verið
ennþá meiri sunnan við Lágina.
Á þessum árum var engin
sérstök snyrtiaðstaða fyrir fólk
sem bjó í þessum húsum, því
síður í torfbæjum. Þá voru
engar vatnslagnir, ekkert raf-
magn. Því voru aðstæður til
umhirðu á mönnum og munum
ákaflega erfiðar. Þetta blessað-
ist þó furðanlega og meginþorri
fólks var heilsuhraust og náði
háum aldri. þá minntist enginn
á mengun. En nú á tímum held
ég að hugarfarsmengun fólks sé
meira vandamál en þetta sífellda
umhverfismengunartal. Á þess-
um árum var ekkert útvarp né
sjónvarp, engin bíó, engir gos-
drykkir, hugsið ykkur. Bíll sást
þá ekki hér á götum. Sælgæti
var munaður sem fáir höfðu efni
á að kaupa. Það var helst ef
einhver af heimilinu fór í Kaup-
staðinn, sem kallað var, en það
var að fara til Akureyrar, að
hann lét eftir sér að kaupa
einhverja ögn, s.s. kandís, grá-
fíkjur eða vínber og rúsínur sem
þóttu nú aldeilis ekki slóðaleg-
ar í þá daga. Fátækt var á flest-
um heimilum á þessum árum.
Mér finnst nú að þorri fólks þá,
hafi einkennst af guðsótta og
góðum siðum. Lítillæti og
nægjusemi einkenndi það einnig
og það var eins og því væri það
meðfætt að geta gert mikið úr
litlu og gleðjast af minnsta
tilefni og bera sorg og mótlæti af
sérstakri hugprýði.
Undirbúningur jólanna.
Jólaundirbúningurinn var
ekki mikill né margþættur enda
minni kröfur gerðar þá en nú til
alls fagnaðar og hátíðarbrigða.
Það var mikil ánægja bæði hjá
börnum og fullorðnum yfir því
þegar tilbreyting þessi var á
næsta leiti sem lyfta myndi geði
fólks og lýsa upp hugi þess og
híbýli í svartasta skammdeginu.
Einnig var það engin smáræðis
ánægjuauki að fá það í sig og á
sem annars sást varla aðra daga
ársins. Mannmargt var á heim-
ilunum á þessum árum. Þau
voru fastmótuð heild af ungum
og öldnum, enda dvalarheimili
fyrirallaaldursflokka. Úr þessu
samfélagi fékk margur ungling-
urinn kjarngóða andlega fæðu í
nestið til lífsbaráttunnar, sér-
staklega frá afa og ömmu. Allir
hjálpuðust að við undirbúning
jólanna. Byrjunin var venjulega
sú að snemma vetrar var ullin
tekin til vinnslu og unnið úr
henni smáband, sem kallað var,
en það voru sokkar háir og
lágir, einnig stórir belgvettling-
ar. Þetta var allt handprjónað
því að prjónavélar þekktust
varla hér í sveit þá. Allt heimilis-
fólkið hjálpaðist að við þessa
vinnu. Þá var öllum börnum
kennt að prjóna og höfðu mörg
þeirra snemma vald á að nema
og framkvæma þá íþrótt. Unnið
var af kappi að þessari fram-
leiðslu fram um miðja jólaföstu
eða svo.
Nokkru fyrirjólvarfariðmeð
þennan varning í kaupstað og
sumir fóru einnig með rjúpur til
innlenggs. Út á þetta var tekið
til jólanna ýmis konar varning-
ur, sem sást varla á öðrum tíma
árs og þetta þótti ómissandi um
jólin. Eftirvænting var mikil að
komið væri úr kaupstaðnum.
Mér er minnisstæð eplalyktin
sem angaði um bæinn þegar
kaupstaðarvarningurinn var
kominn heim. Epli sá maður
ekki nema á jólum í þá daga og
appelsínur ekki fyrr en miklu
seinna.
Þó mikið væri að gera fyrir
jólin þá gleymdist aldrei að
skrifa upp jólasveinana svoköll-
uðu, en það voru allir gestir,
ungir og gamlir, sem bar að
garði á jólaföstunni. Þetta verk
hafði á hendi eitthvert eldri
barnanna sem gat skrifað. Rétt
fyrir jólin voru nöfn allra
skrifuð á miða, eitt á hvern, og
var það eitt af skemmtiatriðun-
um ájólunum aðdragasérmiða
úr þessu safni. Stúlkur, pilta og
piltar stúlkur. Þeir sem dregnir
voru úr áttu heimtingu á því að
fá að sofa hjá þeim um jólin.
Þótti þetta hin bestaskemmtun,
einkum ef um gamla karla eða
kerlingar var að ræða sem oft
voru á stjái á þessum tíma.
Óspart var strítt á því ef strákar
drógu miða með nafni gamallar
kerlingar eða stelpur karla.
Þá kom brauðbaksturinn.
Fyrst var byrjað á laufabrauði. í
það var malað rúgkorn í þar til
gerðri kvörn sem til var á flest-
um heimilum. Síðan var mjölið
sigtað í fínu sigti og fínasta
hveitið notað í laufabrauðið en
það grófara í flatbrauð og rúg-
brauð. Einnig voru bakaðar
kleinur, hálfmánar, jólakökur
og fl. og minnist ég þess að við
strákarnir héldum okkur inni
við meðan á bakkelsi stóð og
vorum tregir til þess að fara út
þó okkur væri sagt það. Sjálf-
sagt höfum við ekkert flýtt fyrir
því oft var róstusamt þegar við
vorum allir inni og leyfðum
okkur ýmislegt, ekki síst ef afi
var ekki nærstaddur, þó okkur
góður væri.
Tveimur til þremur dögum
fyrir jól, var farið að athuga
jólatréð sem var heimasmíðað
úr tré og grænmálað. Kannske
hafði brotnað grein eða blað
sem þurfti að endurnýja. Þá
þekktust ekki hér í sveit öðru-
vísi jólatré. Síðan voru athugað-
ir jólapokarnir sem einnig voru
heimatilbúnir og þeir þurftu að
verajafn margirog heimilisfólk-
ið. Pokarnir voru brugðnir úr
marglitum pappír.
Þorláksdagur.
Á Þorláksdag var mikið um
að vera. Þá var þvegið úr flíkum
sem nota átti um jólin, skúruð
borð, bekkir og gólf. Allt var
gert svo hreint sem hægt var.
Spariklæðnaður tekinn upp úr
kistum, því sérstakir fataskápar
voru ekki til. Fötinvoru hengd
út á snúru ef þannig viðraði.
Hangikjötið var tekið í sundur
og var það vandaverk því hver
manneskja á heimilinu þurfti að
fá sinn skammt. Að því loknu
var stóri potturinn settur yfir
eld, og farið að sjóða þetta
góðmeti sem allur bærinn ang-
aði af á skammri stundu. Vel var
fylgst með öllu af þeim yngri og
tilhlökkunin var mikil að fá bita
þegar kjötið væri soðið. Svo
þegar hangikjötið var soðið var
það fært upp úr pottinum í stórt
trétrog, potturinn þveginn og
fylltur af vatni til þess að þvo
mannskapnum úr. Þegarvatnið
var orðið heitt var settur stór
þvottabali á baðstofugólfið,
heita vatninu hellt í hann og
byrjað að baða þann yngsta,
allir skrubbaðir frá hvírfli ti! iija
og færðir í hrein föt. Við vorum
ekkert treg til böðunar á Þor-
láksdag en það gilti ekki æfin-
lega um aðra daga. Við vissum
hvað við myndum fá að baði
loknu þennan dag. Það var föst
venja frá því ég man eftir mér að
allir sem fóru í bað fengu hálft
epli og einnig að smakka á
hangikjötinu og það var nú
ýmislegt gerandi fyrir svoleiðis
trakteringar. Svo áttum við
krakkarnir að fara að sofa svo
einhver friður fengist til dæmis
til að ljúka viðað sauma flíkeða
fiíkur sem áttu að klæða ein-
hvern kroppinn á jólunum. En
það gekk á ýmsu áður. Það
þurfti margt að ræða ekki síst
þegar kannske fjórir voru sam-
an í einu rúmi, tveir uppi til, og
tveir til fóta, og oft var mikið
sparkað.
Og svo komu loksins jólin.
Svo rann aðfangadagur upp.
Þá var keppst við að ljúka öllu
sem gera þurfti fyrir kl. 6. Lokið
var við öll útiverk með fyrra
móti, svo sem skepnuhirðingu,
bera vatn í fjós og bæinn, sjá um
að nægur eld'iviður væri inni og
fl. Að þessum verkum loknum
fór fólk að klæðast sparifötun-
um. Kveikt var á öllum tiltæk-
um ljósfærum. Stóra lampanum
í baðstofunni og frammi í
bænum á kertum, kolum og
týrum. Kolur og týrur voru
heldur hvimleið ljósfæri. Þá var
jólatréð skreytt. Kerti látin á
greinarnar og eitt stórt á topp-
inn. Hengdir voru á blöðinjafn-
margir pokar og epli eins og
heimilisfólið var margt, hver
fékk einn poka og eitt epli,
þegar þar að kom. Þá var
kannske lumað á gráfíkjum,
súkkulaði og fl. frá því komið
var úr kaupstaðnum. Einnig
voru málshættir látnir í pokana.
Pokarnir voru tölumerktir og
búnir til miðar, jafnmargir,
númerin skrifuð og hver maður
látinn draga einn miða þegar að
því kom að hver fengi sinn
skammt.
Klukkan sex var lesin hug-
vekja og sungnir jólasálmar. Að
lestri loknum og sálmasöng
bauð hver öðrum gleðileg jól
með kossi. Mig minnirað hugur
okkar krakkanna hafi beinst
meir að jólatrénu heldur en
lestrinum, og hvort eitthvert
eplið væri örðu stærra og hver
myndi verða svo heppinn að
draga það númer. Það var
kveikt á jólatrénu og gengið í
kringum það með söngoggleði-
brag.
Þá kom jólamaturinn. Hver
maður fékk sinn skammt af
hangikjöti, döndli, magál, laufa
brauði, flatbrauði, smjöri og
hangifloti. Eftirmatur var oftast
rúsínugrautur, þá kallaður jóla-
grautur, því aðra daga ársins
man ég ekki eftir honum. Mat-
arskammturinn var það mikill
að margir treindu sér hann í
marga daga jafnvel vikur. Flest-
ir áttu einhverja hirslu, púlt eða
kistil, jafnvel læst, og geymdu
þar í sitt helgasta eins og t.d.
jólamatinn sem var öllum mjög
dýrmætur. Jólagjafir voru oft-
ast einhver ný flík eða kerti, spil,
vasaklútur og oftast nýir sauð-
skinnsskór, hvítbryddir. Áþess-
um árum komu jólasveinarnir
ekki með gjafir eins og núna.
Nei, þeir voru allt öðruvísi þá en
nú, eins og fleira. Þetta voru
hálfgerðir hrekkjagaurar og
gerðu fólki ýmsar glettur. Ég
held að þeir hafi aðallega haldið
sig í nálægð við bæina eða Kotin
utan við Brimnesána og fóru
víst sjaldan suður á Sand eins og
sagt var þá, en það var Dalvík-
in. Alla vega virtust þeir alltaf
vera nálægir á nótt sem degi á
þessum bæjum ef einhver fór að
skæla eða var með einhverja
óþægð. Þá voru þeir félagar
Gluggagægir og Gáttaþefur allt-
af á sínum stað og oft sást
Bjúgnakrækir annað hvort í
baðstofu eða eldhússtrompn-
um, eða svo var manni sagt.
Jólamessa á Upsum.
Alltaf messaði á Upsum á
aðfangadagskvöld sóknarprest-
urinn okkar, séra Stefán Krist-
insson. Okkur krökkunum
fannst það eiginlega hápunktur
hátíðarhaldanna að fá að fara í
kirkju og þeim stundum gleymi
ég aldrei. Öllum kertaljósunum,
söngnum og prestinum í sínum
fallega skrúða. Þegar ég var á
fjórða árinu fór ég í fyrsta skipti
með ömmu minni í kirkju á
jólunum og þegar ég sá prestinn
fyrir altarinu með krossmerkið
á bakinu hvíslaði ég að henni
„er þetta Jesú, amma?“ og hún
svaraði „Ó ekkí hróið mitt.
Láttu engan heyra til þín
strákur". Þegar heim var komið
úr kirkju, fengu allir kaffi og
kakó.
Húslestur var lesinn fyrir
hádegi á jóladaginn úr Vídalíns-
postillu. Áður en lestur hófst
þurftu allir að vera komnir á
fætur og búnir að ganga út á
hlað og beina ásjónu í átt að
uppristustað aflgjafa alls lífs,
sólinni, signa sig og hafa yfir
bæn sem þannig hljóðar.
Nú er ég klæddur og kominn á ról.
Kristur Jesús veri mitt skjól.
í guðsóttanum gef þú mér,
að ganga í dag svo líki þér.
Gleðileg jól, og góðar stundir.
NÚ ÞEKKJA ALLIR KRAKKAR
DOLLA DROPA
Þær eru skemmtilegar Dolla-bækurnar
NORÐURSLÓÐ - 7