Norðurslóð - 14.12.1994, Síða 12

12 — NORÐURSLÓÐ
Herragarðurinn á
Austur kj álkanum
/
- Ur sögu Vallastaðar
Amiðöldum voru í Svarfaðar-
dal rík höfuðból á íslenskan
(og norrænan) mælikvarða.
Vellir, Urðir, Grund, Tjörn,
Upsir og ef til vill fleiri
svarfdælskir bæir voru fjöl-
menn stórbú með reisulegum húsakynnum.
Stórhöfðingjar sátu á þessum búum, þekkt-
astur er Þorsteinn Eyjólfsson hirðstjóri, sem
sat á Urðum á 14. öld, en á Völlum sátu ekki
síður valdamiklir kirkjuhöfðingjar.
Islenskum höftjðbólum hnignaði almennt
á 16.-18. öld, og þeim svarfdælsku einna
mest. A 16. öld voru Vellir ekki svipur hjá
sjón miðað við það sem var á 14. öld. 13. og
14. öld má kalla gullöld staðarins, en af
hverju lauk henni svo skyndilega? Hér ætla
ég að rekja sögu Vallastaðar í stórum drátt-
um og bregða upp mynd af höfuðbólinu eins
og það var á síðmiðöldum, en fyrst koma
nokkurorð um 13. og 14. öldina almennt.
Vanrækt gullöld
Sú söguskoðun. að missir sjálfstæðisins
1262 hai'i verið endalok íslenskrar gullaldar
hefur lengi villt mönnum sýn um mat á sögu
13. og 14. aldar. I heimildum um þærerenga
hnignun í félagslegum eða menningarlegum
efnum að finna, og engar vísbendingar um
að íslenskir höfðingjar hafi nokkuð misst af
auðlegð sinni og völdum eftir 1262. Þólt við
séum ánægð með okkur og þykjumst hafa
reist landið heldur betur úr rústum undan-
genginna alda, bliknar sú dýrð við hlið þeirr-
ar miðaldamenningar sem hér þreifst á þess-
um öldum.
Fornbókmenntirnar eru þekktasta arfleifð
þessa tíma. Oft er því haldið fram að þær séu
sérstæð afurð fátæks bændasamfélags á
hjara veraldar. Því verður að mótmæla, hér
var bæði ríkt og fjölbreytt samfélag. Mikil-
vægast í þeim efnum var að þá voru íslend-
ingar mjög fjölmennir, ef til vill allt að
100.000 á fyrri hluta 14. aldar (hlutfallslega
miklu fjölmennari en nú) og að hér var
þroskað og auðugl lénsþjóðfélag. Menning
þess var þó í mikilvægum atriðum frábrugð-
in þeirri sem við erum vön að hugsa um sem
evrópska miðaldamenningu. íslensk mið-
aldamenning var evrópsk, en hún var evr-
ópsk á annan hátt en t.d. hin franska.
Sé frönsk miðaldamenning eins konar
erkitýpa eða frumgerð fyrir Vestur-Evrópu.
þá er íslensk miðaldamenning á sama hátt
erkitýpa fyrir miðaldamenningu í Norður-
Evrópu á sama tíma. Þá er ekki átt við þá
ímynduðu þjóðveldisöld sem birtist í íslend-
ingasögunum. heldur samfélagið eins og það
birtist í sögulegum hcimildum 13. og 14.
aldar, Sturlungu, Grágás, Fornbréfasafninu
og annálum. I því liggur hið víðtæka gildi ís-
lenskrar miðaldamenningar, sem hvorki ís-
lendingar né aðrir hafa lært að meta til fulls.
Höfuðbólarekstur var t.d. allt öðru vísi
hér á landi en sunnar í álfunni, bæði hvað
varðar vinnuafl og framleiðslu. Vellir eru
gott dæmi um hann. Flest annað var einnig
öðruvísi á íslandi en í Frakklandi, staða kyn-
janna, erfðareglur, staða bænda, bókmennta-
starfsemi, o.s.frv. o.s.frv. Hér er þó ekki rúm
til að fjalla um allt þetta, við látum okkur
duga í bili að varpa örlitlu ljósi á svarfdælsk-
an höfuðbólarekstur.
Vellir á Sturlungaöld
íslendingasögur, bæði Valla-Ljóts saga og
Svarfdæla, fjalla nokkuð um Velli. Benda
þær ásamt með Landnámu til að jörðin hafi
ekki verið landnámsjörð. Annars eru fyrstu
áreiðanlegu heimildirnar um Velli í Sturl-
ungu. Talsverð átök urðu um Velli um 1200.
Eyjólfur nokkur, eiginmaður Arnþrúðar
Fornadóttur, fékk Velli til umráða og átti
höfuðbólið að ganga til sona hans og Am-
þrúðar, þeirra Klængs og Brands. Af því
varð þó ekki, því Brandur Hólabiskup veitti
staðinn öðrum manni. Þeir Arnþrúðarsynir
tóku þá staðinn með valdi, og tókst með
hjálp Guðmundar dýra á Bakka í Öxnadal,
héraðshöfðingja Eyfirðinga, að semja um að
þeir fengju staðinn eftir dauða Hólabiskups.
Frásögnin af átökunum um Velli í Sturl-
ungu er all skrautleg. Brandur biskup sendi
um 170 manna her úr Skagafirði yfir Heljar-
dalsheiði. Atti hann að hrekja Arnþrúðarsyni
og bandamann þeirra Ögmund sneis frá
Völlum. Þeir Arnþrúðarsynir höfðu búisl um
í kirkjugarðinum á Völlum þrjátíu saman.
Var kirkjugarðurinn traust og mikið vígi og
fengu hinir ekki að gert.
Voru Skagfirðingar tvær nætur í Svarfað-
ardal og fengu enga aðstoð í dalnum, hvorki
mat né húsaskjól, því Svarfdælingar fylgdu
allir Arnþrúðarsonum og Ögmundi. Að lok-
um miskunnaði Ögmundur sig yfir þá og gaf
þeim kú til sláturs. Urðu Skagfirðingar að
steikja kúna yfir eldi, því engan pott fengu
þeir lánaðan til að sjóða hana í. Sýnir þetta
að þá hefur þótt fínna að sjóða kjöt en
steikja. Hurl'u þeir loks á brott án þess að ná
staðnum.
Herragarður
kirkjuhöfðingja
Amþrúðarsynir og afkomendur þeirra héldu
Vallastað fram til 1254. Þessi ætt var dæmi-
gerð stórbænda- eða gósseigendaætt. Hún
réði Völlum og átti Sökku, og nær örugglega
meiri jarðeignir. Venjuleg góss þessa tíma
voru samansett af höfuðbóli eða herragarði
og tíu til fimmtán leigujörðum, og réði t.d.
Snorri Sturluson yfir ellefu slíkum góssum.
Að öllum líkindum hafa Arnþrúðarsynir átt
leigujarðir í Svarfaðardal, ef til vill sumar
þeirra sem síðar voru gefnar Vallastað, eins
og Hánefsstaði, Uppsali, Brautarhól, og
jafnvel einhverjar jarðir í Skíðadal. Vellir
hafa verið herragarður Austurkjálkans og
sennilega hafa margar jarðir legið undir
staðinn.
A síðari hluta 13. aldarhéldu Velli ýmsir
prestar er Hólabiskup skipaði. Um 1324
varð Lárentíus Kálfsson biskup á Hólum, en
hann var fæddur á Vöilum 1267. Lárentíus
veitti Vallastað Ólafi Hjaltasyni skólameist-
ara á Hólum. A síðari hluta 14. aldar var
Halldór Loftsson, ríkur og velættaður klerk-
ur, staðarhaldari. Svo mun hafa verið um
marga klerka á Völlum, að þeir voru hefðar-
klerkar af höfðingjaættum.
Um það leyti eða nokkru fyrr, 1318, var
gerður fyrsti varðveitti máldagi Valla. Mál-
dagar voru skjöl sem biskupar létu útbúa til
að þeir gætu vitað hverjar voru eignir hvers
kirkjustaðar, og hafa varðveist margir slíkir
frá miðöldum. I Vallamáldaga kemur m.a.
fram að á staðnum eru 22 kýr, 110 ær og 30
geldingar. Meðalbú þessa tíma var um 4-5
kýr og 30-40 ær, svo búið var að minnsta
kosti þrefalt til fimmfalt stærra en venjulegl
bændabýli. I máldaganum kemur aðeins
fram það fé sem kirkjan á, og hefðarklerk-
arnir sem sátu staðinn hafa sjálfir oft átt
mikið lausafé, margar kýr og ær, í viðbót.
Vallakirkja átti þá fimm jarðir, allt heima-
land Valla (sennilega með nokkrum hjáleig-
um), Uppsali, Konungsstaði (Kóngsstaði),
sem þá töldust 20 hdr. (20 kýrverð) og Há-
nefsstaði. Rætt er um að Vallastaður eigi
lambseldi um allan Svarfaðardal og Ár-
skógsströnd, sem táknar að hver bóndi var
skyldugur að ala eitl lamb kirkjunnar árlega.
Sennilega hefur þessi skattur verið greiddur
í heyi heim til staðarins.
I Vallaþingum voru þá 30 bæir eða lög-
býli, sem greiddu ljóstoll og heytoll til kirkj-
unnar. Er þessi tala óbreytt í öllum mál-
dögum sem til eru frá Völlum. Því er ekki að
neita að þessi bæjafjöldi hefur valdið undir-
rituðum allnokkrum heilabrotum, því á
síðari öldum voru aðeins 23-24 lögbýli í
Vallasókn. Eftir mikið grúsk kom í ljós að
sennilega höfðu Þverá í Svarfaðardal, Stein-
dyr og Bakki, sem nú eru í Urðasókn eða
Tjarnarsókn, verið í Vallasókn a.m.k. fram á
16. öld. Fjölgar það þekktum bæjum í hinni
fomu Vallasókn upp í 27, og Stafn er sá
tuttugasti og áttundi. En þá er eftir að finna
tvo bæi. Skeggstaðir og Hofsárkot hafa að
ölium líkindum verið lögbýli á 14. öld, þótt
þau væru síðar yfirleitt hjáleigur, og eins
getur verið að fleiri lögbýli en Stafn hai'i var-
anlega farið í eyði í Skíðadal í plágum 15.
aldar. Um slíka varanlega auðn eru fjöhnörg
dæmi um allt land.
Kónguló í vef
Vellir lágu eins og kónguló í miðjum vef
hins svarfdælska lénsskipulags, þangað
streymdu tekjur af tíundum, ljóstollum og
heytollum, lamsbseldum og landskuldum.
Um 1394 áttu Vellir Uppsali, Kóngsstaði,
Stafn, Hól (sennilega Brautarhól), Hánefs-
staði og Hvarf, ekki getið hvort. Sennilega
var það Syðra Hvarf. Auk þess átti hún hluta
í reka í Þorgeirsfirði, sem voru bæði eftirsótt
og verðmæt hlunnindi.
Áætla má tekjur kirkjunnar af þessum
jörðum. Verðmæti þeirra sex jarða sem hún
átti 1394 var rúmlega 100 hundruð (eitt
hundrað = 120 álnir vaðmáls, jafngilti einu
kýrverði), ef til vill um 115 hdr. Venjulegar
tekjur af jarðagóssi á 14. öld var 10% á ári,
eða 11-12 kýrverð af jörðunum sex. Það
dugði til að kaupa litla jörð, eða meðaljörð
með tveggja ára tekjum.
Til að gefa hugmynd um hvað hver bóndi
þurfti að greiða í leigu af jörðinni, og hversu
stór hluti af framleiðslu búsins það var, má
lýsa líklegum rekstri á einum bæ, t.d. Há-
nefsstöðum. Hánefsstaðir voru þá taldir 20
hundraða jörð. Þar hefur búið bóndi með
fjöiskyldu sína og haft eitt eða tvö hjú, hafi
bömin ekki verið orðin vinnufær. Á Hánefs-
stöðum hafa verið fjórar eða fimm kýr, um
20-30 ær og 10-20 sauðir. Mjög líklegt er að
eitthvað af fénu hafi verið leigukúgildi, kýr
eða ær í eigu auðmanna. Greiddi bóndi tvo
fjórðunga smjörs af hverju slíku, en almennt
var reiknað með að kýr mjólkaði mjólk í sex
fjórðunga smjörs yfir sumarið. Landskuldin
var tvö hundruð (240 álnir) og var greidd í
vaðmáli. Konumar á bænum stóðu allan vet-
urinn og ófu ull. Sennilega hefur um helm-
ingur af vaðmálinu sem framleitt var á bæn-
um farið til að greiða landskuldina, jafnvel
meira.
Þrátt fyrir þessar greiðslur hefur bóndinn
á Brautarhóli og fólk hans að öllu eðlilegu
verið vel bjargálna. Ekki hefur farið mikið
meira en 20% af verðmæti framleiðslunnar
til að greiða bæði landskuld, kúgildaleigur,
tolla, lambseldi og aðrar álögur. I Evrópu
var algengast að um 30-50% framleiðslunn-
ar, jafnvel meira, færi til landeigandans.
1394 á kirkjan m.a. 24 ljórðunga smjörs,
„sem séra Halldór lagði ofan á útjarðir." Það
táknar sennilega að hann hafi af einhverjum