Norðurslóð


Norðurslóð - 14.12.1994, Page 18

Norðurslóð - 14.12.1994, Page 18
18 — NORÐURSLOÐ Síðustu misseri hefur verið rætt nokkuð, m.a. í Norðurslóð, um framtíð Upsastaðar sem nú er í eyði. Stendur víst ekki ann- að uppi af mannvirkjum á staðnum en kór gönrlu kirkjunnar. En Upsir eru án efa merkasti sögustaður inn- an Dalvíkurbæjar og er vonandi að þeim verði sýndur einhver sómi. Þeir sem áttu eftirminnilegar stundir á ævi sinni innan veggja litlu kirkjunnar hafa taugar til stað- arins. Svo er að minnsta kosti um höfund þessarar greinar sem var í liópi síðustu fermingarbarna á Upsum vorið 1960. Fyrst er getið um kirkju á Ups- um á tólftu öld og fyrsti prestur sem kenndur er við staðinn var Guðmundur Arason, síðarbiskup á Hólum. Eftir það sátu prestar löng- um á Upsum, síðastur séra Baldvin Þorsteinsson sem lést 1858. Á fyrri hluta átjándu aldar sat staðinn prestur sem vann sér það til ágætis að verða faðir tveggja af merkustu Islendingum þeirrar aldar. Þetta var séra Páll Bjarnason. Honum er svo lýst, segir í Svarfdælingum, að hann hafi verið búsæll maður, kennimaður í betra lagi, afbragðs- skrifari, iðjumaður og komst vel af með stóra fjölskyldu, en var þó ör- látur við sóknarböm sín. Hagmælt- Skáld ur var hann en fór dult með það. Kona hans, Sigríður Ásmundsdótt- ir, var skörungur mikill og bráðvel gefin. Þau hjón eignuðust ekki færri en sextán börn, en þrjú dóu ung. Ur hópnum urðu tveir synir þjóðkunnir. Þeir eru Bjarni, fyrsti landlæknir Islendinga, síðast í Nesi við Seltjörn, og séra Gunnar, skáld, skólameistari og prófastur í Hjarðarholti. Báðir fæddust þeir á Upsurn. Minningu Bjama Pálssonar hef- ur verið haldið á loft sem maklegt er. Nesstofa stendur enn og er þar lækningaminjasafn, en fyrir fram- an húsið rís minnisvarði um Bjarna. Séra Gunnar bróðir hans er miklu minna þekktur á seinni tím- um og var hann þó í hópi helstu menningarfrömuða sinnar tíðar. Það er því ómaksins virði að segja dálítið frá honum hér. Hann sleit altént barnsskónum á Upsaströnd, þótl á fullorðinsárum byggi hann annars staðar. Almennt kannast menn að vísu lítt við Gunnar Pálsson, en þó vill svo til að eitt verka hans þekkja allir. Þetta eru stafrófsvísurnar „Á, b, c, d,“ sem birtust fyrst í stafrófs- kveri sem séra Gunnar gaf út 1782 og heitir „Lítið ungt stöfunarbarn.“ Höfundar er ekki getið, en af því að séra Gunnar nefnir höfunda að öðrum vísum í kverinu en ekki þessum, hafa menn fyrir satt að hann hafi ort þær sjálfur. Og þær hafa í tvö hundruð ár kennt börn- um stafrófið, þólt ekki falli þær alls kostar að íslensku stafrófi, eins og vikið verður að hér á eftir. Ritverk Gunnars Pálssonar eru flest óútgefin. Gunnar Sveinsson skjalavörður, sem er manna fróð- astur um séra Gunnar, vinnur að því að gefa út bréf hans á vegum Ámastofnunar og er fyrra bindið kornið út. Gunnar hefur látið mér í té upplýsingar um æviferil nafna okkar sem ég styðst hér við. ★ ☆★ Gunnar Pálsson fæddist 2. ágúst 1714, fjórði í röð bama séra Páls og Sigríðar, en fimm ámm eldri en Bjami bróðir hans. Séra Páll lést 1731 frá barnahópnum ungum. Sigríður bjó næsta ár, „náðarárið“, á Upsum en fluttist síðan í Karlsá með börn sín og bjó þar til 1744. Eftir það bjó hún á Höfðaströnd til æviloka tíu árum síðar. - Snemma komu góðar námsgáfur Gunnars í Þannig Iitu Upsir út áður en bæjarhúsin voru rifin í fyrra, og skólamaður frá Upsum Ijós. Hann settist í Hólaskóla 1729 og brautskráðist þaðan 1735. Síð- an var hann djákn á Munkaþverá í Eyjafirði, dvaldist einnig einn vet- ur í Kaupmannahöfn við nám og lauk guðfræðiprófi 1741. Það sama ár var danski prestur- inn Ludvig Harboe sendur til ís- lands með biskupsvald og falið eft- irlit með kirkjumálum og skólum. Hann settist að á Hólum og réð Gunnar Pálsson skólameistara þar 1742. Fór brátt mikið orð af lær- dómi hans og kennarahæfileikum. Meðan hann var á Hólum kvæntist hann Margréti Erlendsdóttur frá Kvíabekk í Olafsfirði. Þau áttu einn son sem dó barnlaus, svo að enginn ættbogi er út af séra Gunn- ari kominn.. Vorið 1753 lét Gunnar af skóla- meistarastarfi og gerðist prestur í Hjarðarholli í Laxárdal. Varð hann jafnframt prófastur Dalamanna. Sú ráðabreytni var fyrir illa nauðsyn, enda varð hún Gunnari ekki til heilla. Hann var lítill búmaður, hugurinn við skáldskap og fræði- mennsku, og lenti hann í miklu basli, enda harðindi í landi og varð Ijárfellir hvað eftir annað. Séra Gunnar stóðst ekki þau áföll og rataði í skuldabasl sent hann náði sér aldrei upp úr. Dugði ekki til þótt hann fengi árlegan styrk frá Ámanefnd í Kaupmannahöfn fyrir skýringar á fornum kveðskap sem hann vann að. Seinni hluti ævi séra Gunnars var því raunasaga. Hann hlaut áminningar frá biskupi fyrir ágalla í embættisrekstri og varð loks að segja af sér prófastsembætti. I móðuharðindunum 1784 flosnaði hann svo upp í Hjarðarholti, hætti prestsskap og fluttist að Stóra- Vatnshorni í Haukadal. Þaðan fór hann hann haustið eftir vestur að Reykhólum í Reykhólasveit. Þar fékkst hann við kennslu og fræði- störf til dauðadags, 2. október 1791. ★ ☆★ Gunnar Pálsson var talinn í hópi fremstu lærdómsmanna í landinu á átjándu öld, bæði í íslenskum fræðum og forntungunum. Þá var hann eitt helsta skáld sinnar tíðar, en flest af kveðskap hans og fræði- ritum er óprentað sem fyrr sagði og myndi margt af því lítt aðgengi- legt nútímalesendum. - Samtíðar- menn mátu hann mikils bæði sem Eftir Gunnar Stefánsson skáld og fræðimann. Heimildum ber saman um að hann hafi einkum þótt afburðagóður skólameistari og kennari. Um kennarahæfileika hans ber stafrófskverið ljósan vott, en það hefur verið kallað fyrsta ís- lenska stafrófskverið sem ber nafn með rentu og lagði grundvöll lestr- arkennslu sem flest stafrófskver síðan hafa verið byggð á. Senr persónu er Gunnari lýst svo að hann væri „gamansamur, orðhittinn, lítill vexti, en þó skör- uglegur ásýndum og knár.“ Annar heimildarmaður kveður svo að orði að séra Gunnar væri „skrýtinn maður við dropa og sopa, en góð- menni og góðvildarsamur." Einn frændi hans sagði að „prestur og prófastur hafi hann ekki verið bet- ur en í góðu nreðallagi og engan veginn með sömu snilld og heppni sem hann var rektor." - Loks má tilfæra þau orð sem Sveinn Pálsson hefur um séra Gunnar í ævisögu Bjarna bróður hans og munu áreið- anlega sannmæli: „Saga hefir gjörð verið af minni manni!“ Af kvæðum Gunnars Pálssonar er kunnast erfiljóð hans um Eggert Olafsson, skáld og náttúrufræðing, gott og viturlegt minningarkvæði. Hluta úr því tók Sigurður Nordal í Lestrarbók sína og munu margir kannast við kvæðið þaðan. Megin- boðskapur þess er að Eggert hafi fallið frá sem hetja í blónra lífs- starfs síns. Því beri að fagna að menn skyldu ekki þurfa að líta hann í miðlungsvinsælu lög- mannsdæmi eða þungu banastríði, en að öðru leyti að beygja sig und- ir dóm drotlins. Annað langt kvæði eftir séra Gunnar er Gunnarsslagur, kveðið í anda og stíl Eddukvæða, enda efn- ið sóll þangað. Þarna segir frá Gunnari Gjúkasyni og Atla Húna- konungi. Gunnar Gjúkason mælir kvæðið fram í ormagarðinum, en þangað var hann settur með svik- um og sló hörpu sína svo að orm- arnir sofnuðu, nema ein naðran sem stakk hann loks til bana. Langt kvæði orti Gunnar Páls- son um íslenska tungu. Hún var þá ekki mikils metin, var kölluð „dónamál", segir í kvæðinu. I tíð séra Gunnars var dönskuskotið mál áberandi í ritunr manna. „Danska, franska, þýska þér/þykir haganlegri“, segir hann. En skáld- ið tekur upp vöm fyrir móðurmálið sem beri að hafa í hávegum. Þau orð eiga kannski við enn í dag, þegar ásókn erlendra tungna, eink- um raunar enskunnar, er orðin yfirþyrmandi svo að jafnvel smá- börn eru farin að tala ensku sín á milli. I kvæði séra Gunnars segir: „Islenskan er eitt það mál, sem allir lærðir hæla, og aldrei mun þín auma sál annað fegra mæla. Sína tungu talar hver, tekst þó saman að eiga, hver við annan hagar sér sem hentuglegast mega. En hefur nokkur heimsins þjóð hafnað lungu sinni, höndlunin svo hæg og góð heldur verða kynni?“ Vonandi verða Islendingar ekki svo glámskyggnir að vanrækja tungu sína á kostnað erlendra tungna, til þess eins að bæta „höndlun" við útlenda menn, á evrópsku efnahagssvæði eða ann- ars staðar. ★ ☆★ Stafrófsvísurnar sem séra Gunnar Pálsson orti eru ekki oft til sér- stakrar umræðu. Þetta er einhvern veginn svo sjálfsagður barnalær- dómur að maður leiðir ekki hug- ann að því hver hafi ort eða hvort þær séu „réttar"; þær hljóti alltaf að hafa verið til og standa óhagg- aðar til eilífðar. En allt er í heim- inum hverfult. I riti íslenskrar málnefndar, Málfregnum, 1. tbl. 1992, las ég litla grein sem heitir „Nýjar stafrófsvísur" og er eftir rit- stjórann. Baldur Jónsson. Sú grein varð eiginlega fyrsta kveikja þess að mér datt í hug að skrifa um séra Gunnar í Norðurslóð og skal því vikið að henni að lokum. I greininni eru veigamiklar at- hugasemdir við þessar vísur séra Gunnars, „sem allir krakkar hafa verið látnir læra og kyrja lag við undanfarna mannsaldra ... En þótt öllum þyki vænt um þessar vísur,“ segir Baldur, „verðum við að horf- ast í augu við það að þær fara rangt með íslenska stafrófið og eru því ótæk barnafræðsla." Greinarhöf- undur kveðst hafa gert þetta að umtalsefni á ráðstefnu Vísindafé- lagsins 1986 og varpað fram þeirri spumingu hvort einhver hagorður maður gæti ekki komið til hjálpar „og gert betri bæn.“ Á þessari ráðstefnu var skáldið Þórarinn Eldjám og telur Baldur að hann hafi tekið þessi eggjunar- orð til sín. Svo mikið er víst að Þórarinn kvað nýjar stafrófsvísur sem birtust í bók hans Oðflugu, bamaljóðunr sem út komu 1991. Þær eru þannig: „A Á B D, Ð E É F G H I, í J K. L M N O, Ó og P eiga þar að standa hjá. R S T U, Ú V næst XYÝ.svoÞÆ Ö. Islenskt stafróf er hér læst í erindi þessi skrítin tvö.“ I greininni í Málfregnum segir að endingu: „Þetta er ágæt endur- nýjun á vísum séra Gunnars í Hjarðarholti, hæfilega líkt þeim, en leiðrétting samt, og lagið góða er í fullu gildi. Vonandi verður nú þessunr vísum haldið að íslenskum börnum framvegis." Nú er það kunnugt að Þórarinn Eldjám hefur í hóp Svarfdælinga einatt verið kenndur við Gull- bringu. Við erum þá búin að tengja íslenska stafrófið rækilega við „svarfdælska byggð og bæ.“ Fyrst kom piltur frá Upsum og orti staf- rófsvísur sem allir lærðu. Tvö hundruð árunr síðar leiðrétti bónd- inn í Gullbringu þær handa ís- lenskum bömunr, svo þau geti numið stafróf móðurmálsins rétt héðan í frá!

x

Norðurslóð

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Norðurslóð
https://timarit.is/publication/1253

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.