Norðurslóð - 13.12.1995, Blaðsíða 7

NORÐURSLÓÐ —7
Sigurður við heyskap.
aldrei illa af kulda eða öðrum or-
sökum. Hafði líka smákofa til að
skríða inn í, þótt hann væri raunar
ekki annað en skomingur, sem ég
refti yfir og hengdi svo einhverja
druslu fyrir dymar. En kofinn
minn gerði sitt gagn, þótt ekki væri
hann háreistur né íburðarmikill. En
þessir dagar tóku enda og brátt
kom að því að ég þótti of stór til að
stunda hjásetuna og Rögnvaldur
bróðir tók við.
- Hvernig jörð var Hnjúkur ?
- Hnjúkur taldist góð jörð á
þeirra tíma mælikvarða a. m. k.
Túnið gaf af sér 300 hesta og var
talið eitthvert stærsta tún í sveit-
inni. Auðvitað var það allt þýft,
eins og tún voru yfirleitt þá. I gegn
um það runnu tveir lækir, sitt
hvoru megin við bæinn. Þegar ég
þótti of öflugur orðinn til þess að
stunda hjásetuna, var ég látinn fara
að slá. Undantekningarlítið byrjaði
sláttur á Hnjúki laugardaginn í 12.
viku sumars. Fyrir túnslátt var
venjulega heyjað úti í Hlíðinni. Þar
voru beitarhús með hlöðu við og
var heyjað í hana, en heyskapnum
þar þannig hagað, að helmingur
slægjulandsins var sleginn í ár en
hinn helmingurinn næsta ár. Allt
var slegið í spildum. Ef frostnætur
komu, þá var vaknað með skímu til
að slá, það beit svo vel í hélunni.
Kvenfólkið sló oft, t. d. mamma,
en þá var hún út af fyrir sig. Og við
strákarnir vorum látnir fara að slá
strax og við gátum borið orfið. Jón
bróðir fór raunar til Akureyrar
strax eftir fermingu til þess að læra
smíðar hjá Snorra móðurbróður
mínum. Hann kom ekki heim upp
úr því nema sem gestur. Akveðinn
vinnutími var auðvitað enginn, en
staðið meðan skrokkurinn þoldi.
Já, lífsbaráttan þá þætti sjálfsagt
hörð nú.
/
g man nú varla eftir mjög
vondum sumrum á þessum
árum. Tíð þótti ekki góð að
vorinu nema búið væri að vinna á
og stinga út á krossmessu. Ekið var
á völlinn á vetuma og til þess not-
aðir sleðar, sem kallaðir voru bjóð.
Teknir voru ákveðnir dagar til þess
að ganga að því verki og þá stund-
um fengnir menn til hjálpar. Fyrst
þegar ég man eftir var áburðurinn
barinn sundur með klárum. En
fljótlega komu taðvélamar til sög-
unnar og var það mikil umbót. Síð-
an var hlössum ausið úr trogum.
- Var stundaður sjór frá Hnjúki?
- Það var ævinlega einn maður
við sjó frá flestum heimilum í
dalnum. Hefði bóndinn ekki mann,
þá fór hann sjálfur. Það var sjónum
öðru fremur að þakka, að yfirleitt
var ekki sultur í búi hjá Svarfdæl-
ingum á þessum árum. Eg man þó
eftir einum bónda, sem aldrei vildi
fara á sjó, enda var hann oft tæpur
með lífsbjörg. Þó held ég að hann
hafi aldrei þegið af sveit, en var
stundum hjálpað á annan hátt.
Bóndi þessi var oft í vinnu á
Hnjúki. Átti það oft til að stríða
okkur krökkunum, og var mér því
heldur í nöp við hann.
- Var ekki góður efnahagur á
Hnjúki?
- O-jú. Pabbi bjó stórbúi á
þeirra tíma mælikvarða. Sauði átti
hann því nær eins marga og ær.
Hann var ekkert hrifinn af því að
fá mikið af gimbrarlömbum á vor-
in. Sauðarefnin voru verðmætari.
Þá var Coghill gamli á ferð með
sín sauðakaup fyrir enska markað-
inn. Borgaði 18 gullkrónur fyrir
tvævetra sauð. Það var ekkert smá-
ræði. Sauðasalan var geysimikið
happ fyrir íslenska bændur og fyrir
sauðina fengu þeir þá einu peninga
sem þeir höfðu handa á milli.
Pabbi hafði þann sið að fara að
hýsa um mitt sumar þær gamalær,
sem hann ætlaði að lóga að haust-
inu. Hélt því fram, að þær yrðu þá
miklu vænni.
Alltaf var nógur matur á
Hnjúki og oft var gefinn
matur frá heimilinu seinni
part vetrar og á vorin, þegar sums
staðar annars staðar tók að sneiðast
um björg. Þó að matur væri aldrei
nuininn við nögl, þá höfðu þó jólin
sína sérstöðu hvað það snerti. Þá
var venjulega farið í fjós með fyrra
móti og svo skammtað þegar kom-
ið var úr fjósinu. Voru þá matföng
borin inn á trogi og pabbi skipti
þeim á milli heimilisfólksins.
Hann hafði alltaf hönd í bagga
með skömmtuninni á hátíðum.
Miðdegisverðurinn var borðaður í
rökkrinu, heitir sperðlar og laufa-
brauð eins og hver vildi. Seinna
kom svo döndull. Þú veist sjálfsagt
ekkert hvað það er. En döndlamir
voru búnir til á svipaðan hátt og
lundabaggar. Þeir voru hengdir
upp í eldhús og reyktir. Þá kom
sauðamagáll, hálfur magáll á mann.
Bringukollur kom og í hlut hvers
og eins, stór rifjabiti, laufakökur
og sláttakökur og smjörstykki.
Síðar um kvöldið kom svo sætt
kaffi með brauði, jólakökum, klein-
um og lummum, en ekki man ég
nú til þess að verið væri með þess-
ar sætu kökur og tertur. Þannig var
nú matseðillinn á aðfangadags-
kvöld. Á jóladag var þetta svipað
nema þá voru skammtaðir leggir
og hryggjaliðir, pottbrauð og rúg-
brauð. Á gamlársdag var hálfur
skammtur á móti nýarsskammtin-
um. Og á nýársdag voru ævinlega
baunir og kjöt. Nú og svo fékk
hver sitt tólgarkerti. Auðvitað
torguðum við minnstu af þessu yfir
hátiðamar, en gripum í það okkur
til bragðbætis næstu daga.
Húslestrar voru lesnir á hverju
kvöldi allan veturinn og raunar alla
daga ársins nema ef farið var í
kirkju. Helst mátti ekki vinna með-
an á lestri stóð, nema hvað stúlkur
héldu stundum á prjónum, og alls
ekkert mátti gera á meðan textinn
var lesinn. Pabbi las ævinlega
sjálfur. Ekki var trútt um það að
okkur krökkunum fyndust stund-
um óþarflega langir lestramir úr
Vídalínspostillu og Helgapostillu.
Á lönguföstu vom svo passíusálm-
amir lesnir. Mamma lét okkur
krakkana ævinlega signa okkur,
lesa faðirvorið og fara með bænir á
kvöldi, passaði það eins og að gefa
okkur að borða, - og eins á morgn-
ana, er við komum á fætur.
Mamma var að ýmsu ólík
pabba, róleg hæglætis-
kona, föst fyrir, skipti
ógjama skapi svo að merkt yrði,
kom samt oftast sínu fram og miðl-
aði málum þegar á þurfti að halda.
Eitt sinn bar nokkuð á milli pabba
og manns þarna í sveitinni og þá
varð honum að orði: „Eg held hún
Halldóra brúi það.“ Systursonur
mömmu var eitt sinn í göngum
með pabba, sem var með vín í glasi
og vildi gefa Gunnlaugi að súpa á.
Hann færðist undan og er pabbi
fékk ekki komið í hann víninu
sagði hann: „Þetta hefurðu úr
henni Halldóru,“ og átti þá við
staðfestuna í stráksa.
Gestrisni var mikil á Hnjúki. Eg
man eftir því, að eitt sinn komu
feðgar frá Hólakoti neðan af Böggv-
isstaðasandi, en Hólakotsheimilið
var eitt hið fátækasta í dalnum. Þeir
vildu ómögulega koma ínn, svo að
pabbi bað mömmu að færa þeim
einhverja hressingu fram. Hún taldi
sig nú lítið hafa, sem hún gæti farið
með út til þeirra, en hrærir samt
graut í glerskál, lætur slátur saman
við og mjólk út á, og færir feðgun-
um fram í bæjardyr, þar sem þeir
borðuðu svo úr skálinni. Þegar farið
var í göngur þótti pabba mjög fyrir,
kæmu gangnamenn ekki við, en
það gerðu þeir raunar oftast. Þá
stóð alltaf kaffi og brennivín á
borðum. Annars töldu allir sjálfsagt
að veita gestum, sem að garði bar.
Mér er það minnisstætt að við
krakkarnir fórum oft yfir í Blængs-
hól og brást það ekki, að við feng-
um þar brauð, smjör, sykurmola o.
fl. Á Syðri-Másstöðum var holds-
veik kona. Þangað var oft sent
heimanað. Sjálfur var ég dauð-
smeykur við heimilið og þorði
aldrei að bragða það, sem að mér
var rétt þar, þó að ég kynni ekki við
annað en að taka við því. En svona
var þetta nú. Ekkert var hugsað um
það að halda okkur krökkunum frá
þessu heimili, þótt svona væri ástatt
þar. Maður veiku konunnar kom oft
að Hnjúki. Sat hann þá gjaman með
okkur krakkana og lét okkur toga í
skeggið á sér og hló mikið, ef við
gátum slitið eitthvað af hárinu úr
skegginu. Ég hélt því einu sinni
fram við Jónas Kristjánsson, lækni,
að ekki kæmi til mála, að menn
hefðu jafn mikla sársaukatilfinn-
ingu alls staðar í líkamanum, og
benti þá á viðskipti okkar krakkanna
á Hnjúki við bóndann á Másstöð-
um, en flestir ætluðu alveg að ærast
ef togað var í skeggið á þeim. Jónas
hló og taldi þetta vel geta staðist.
Sem betur fór kom samneyti okkar
við Másstaðaheimilið aldrei að sök.
- Var pabbi þinn harður við
ykkur krakkana ?
- Já. Uppeldið á okkur krökk-
unum fannst mér og finnst raunar
enn hafa verið nokkuð hart. En þó
tel ég það hafa verið miklu betra
en afskiptaleysið af börnum núna.
Ef við hefðum heyrst blóta, hefði
pabbi slegið okkur. Þó kom það
fyrir, að hann tók sjálfur upp í sig.
Ég man ekki til þess að mamma
legði til okkar. En hún talaði alltaf
við okkur ef eitthvað fór úrskeiðis.
Hún lét mig stundum lofa því að
svara ekki pabba. En ég gat ekki
alltaf efnt það. Mér var það stund-
um alveg ómögulegt, þegar mér
fannst hann skamma mig að
ósekju. Ég hef líklega verið 12 ára,
þegar pabbi fór eitt sinn eitthvað
að heiman og sagði mér hvað ég
ætti að gera meðan hann væri í
burtu. „Og heyrirðu nú þetta?“
sagði hann svolítið byrstur. Hefur
líklega sýnst að ég hlustaði ekki á
sig. „Heldurðu að ég sé heymar-
laus“ svaraði ég snúðugt. Svona
voru nú svörin. Pabbi var stórlynd-
ur. En mér fannst hann mannkosta-
maður að mörgu leyti. Hann var
einn af þessum mönnum, - sem of
mikið er af, - sem eru stirðastir við
sína nánustu. Pabbi tók bam af
sveitinni. Kannski hefur hann
fengið eitthvað með því fyrstu
árin, ég veit það ekki. En hann var
betri við það en sín eigin böm.
Samt er ég ekki viss um að uppeld-
ið á því hafi verið betra en á okkur.
Hann heimtaði mikla vinnu af okk-
ur, en kannski þó einkum vand-
virkni. Ef strá sást í kró, eftir að
við vomm búin að raka þær, þá
gekk hann upp króna og tíndi upp
stráin.
Auðvitað gerðum við stundum
skammir af okkur. Ekki ætla ég nú
að fara að tíunda þær, en ég held
samt að ég verði að segja frá einu
skammarstriki, úr því að ég er að
mgla þetta, og vel þá ekki af betri
endanum, enda finnst mér skugg-
inn af því jafnan hafa fylgt mér
síðan. Það var snemma vors að ég
var sendur einhverra erinda yfir á
Þverárdalinn. I klettagilinu, sem er
að ánni, verptu að jafnaði hrafns-
hjón. Nú voru ungarnir komnir úr
hreiðrinu og sátu á klettasnösum í
gilinu. Mér datt í hug að reyna að
hitta hrafnsunga með steini. Það
tókst og unginn steyptist niður í
gilið. En hrafnshjónunum varð svo
við, að þau fylgdu mér eftir arg-
andi langt fram á dal. Ég hef
naumast séð eftir öðrum verknaði
meir. Við strákarnir vorum alltaf
að æfa okkur í að hitta í mark með
steinum. Var ég orðinn svo hæf-
inn, að varla kom fyrir, að ég
missti marks. Ég drap rjúpur með
steinkasti. En þetta athæfi var okk-
ur ekki bannað. Ég hefði sannar-
lega tekið í mína krakka, ef þau
hefðu tamið sér svona leik. Þegar
ég svo seinna las söguna um Davíð
og Golíat, þá var ég ekkert hissa á
því, þó að Davíð gæti hitt hausinn
á Golíat. Ég hefði sennilega hitt
hann lflca, þótt sjálfsagt hefði ég
ekki kastað eins fast og Davíð. En
Davíð var heldur ekki öruggur um
að hitta í fyrsta kasti. Hann hafði 6
steina tiltæka og hefur því búist
við að sér gæti mistekizt.
Pabbi keypti Másstaði vegna
dalsins, því að þegar fram á
hann kom, náðu illviðrin sér
ekki. Þar stóð ég yfir sauðunum og
gemlingunum og þar lærði ég
kverið og biblíusögumar. Eitt sinn
er ég var á heimleið með féð og
kominn yfir á Kóngsstaðadal, fór
hundurinn, sem fylgdi mér, að rífa
niður í skafl og gelta. Ég varð hissa
á þessu háttalagi og sagði pabba
frá því þegar heim kom. Hann fór
yfir á dalinn, gróf niður í hunds-
krafsið og fann þama lifandi geml-
ing undir skaflinum. Þama bjarg-
aði seppi einu kindalífi með sínum
skilningarvitum, þar sem manns-
vitið hrökk ekki til.
Pabbi tók að sér að ala naut til
afnota fyrir þá Skíðdæli. Leigan
eftir nautið var einn töðuhestur
fyrir hverja kú. Þegar einhver kom
að sækja nautið fór pabbi venju-
lega með honum, og var svo fylgt
aftur til baka. Ekki þótti annað
vogandi en tveir væru jafnan á ferð
með tudda. því að fullorðin naut
eru engin lömb að leika sér við, ef
í þeim snýst. Ég heyrði frá því
sagt, að maður nokkur hefði verið
einn á ferð með naut. Skyndilega
skipti það skapi og ætlaði þegar að
leggja manninn undir. Hann greip
til þess ráðs, að fara á bak nautinu
og fékk það ekki komið honum af
sér. Og þar sat hann þegar að var
komið.
V
r því að ég er nú búinn að
tala hér um kindur, liunda
og nautgripi, þá væri ómak-
legt að gera blessuðum hrossunum
lægra undir höfði, og því langar
mig til að minnast hér aðeins á
þrjár hryssur. Er það þá fyrst hún
Ljóska á Þverá. Oft var ég búinn
að dást að kænsku hennar og
hyggjuviti, þegar ég vakti yfir tún-
inu á vorin. Hún var nefnilega í
túninu á Þverá á hverri nóttu, en
aldrei komst upp um Ljósku. Og
hvernig stóð á því? Jú, hún kom
aldrei ofan úr fjallinu fyrr en svo
áliðið var orðið, að allir voru hátt-
aðir. Og alla nóttina hélt hún sig á
bak við hús, þannig að hún sást
ekki frá bænum, þótt einhver hefði
litið út. Skömmu fyrir fótaferðar-
tíma tók hún svo sprettinn til fjalls,
og var víðs fjarri, þegar fólkið á
Þverá fór á stjá. Þegar hún var að
laumast í túnið fór hún ævinlega
löturhægt, smá fikraði sig niður
með gilinu, eins og hún væri að
gera ráð fyrir þeim möguleika, að
einhver væri venju fremur seinn í
háttinn. En til baka fór hún í einni
roku, sjálfsagt til að vera komin
sem lengst frá túninu, er fólkið
kæmi á fætur, svo að síður félli á
hana grunur. - Grá hryssa var
einnig til á Þverá. Hún var ættuð úr
Skagafirði. Ekki var alltaf hlaupið
að því að ná henni, ef það stóð ekki
upp á hennar geð. Ég var eitt sinn
viðstaddur þá viðureign. Átti þá að
króa hana á milli bæjarhúsanna og
djúprar tóftar, en borð lá yfir tóft-
ina þvera. Þegar nú þrengdi að
Gránu og hún komst hvorki fram
né aftur, gerði hún sér lítið fyrir og
hljóp á borðinu yfir tóftina. Þá var
Grána fótviss og léttstíg og skil ég
ekki enn í dag, að borðið skildi
ekki brotna. Og þessu hefði ég
ekki trúað, ef ég hefði ekki horft á
það með eigin augum. - Pabbi átti
rauða hryssu. Hún var ákaflega
gjöm á að fara í heyin á haustin og
veturna og hafði alveg undravert
lag á því að rífa upp skarimar á
torfinu, kæmist hún að heyjunum á
annað borð. Voru heyin ekki örugg
fyrir Rauðku nema skarimar væru
grjótbomar. En kæmist hún ekki í
hey heima, átti hún það til að fara á
aðra bæi til heyrána og þótti þar að
vonum ógóður gestur. Ekki man
ég þó til þess að þessi herhlaup
hennar yllu neinu missætti milli
nágranna, og var samkomulag
milli bæja þama sérstaklega gott.
Það er nú raunar annað mál,
en gaman þætti mér að vita
hvort steinamir tveir á hlað-
inu á Hnjúki væru enn á sínum
stað. Það er nú að vísu ólíklegt.
Annar þeirra var fiskasteinn, sjá-
anlega ævafom, því að ofan í hann
var komin mikil dæld undan högg-
unum. Hitt var hestasteinn eða
hestastjaki, eins og hann var
nefndur, og var nafnið efalaust
dregið af lagi steinsins, því að
hann var aflangur og stóð upp á
endann.
Framhaid í nœsta blaði.