Norðurslóð - 15.12.2005, Blaðsíða 5

Norðurslóð - 5
Sendibréf til Vesturheims
árið 1890
s
sex blöðum Norðurslóðar
2000 og 2001 er sagt frá
búferlaflutningum Svarfdæl-
inga til Vesturheims í kring um
1880. Einn Svarfdælingurinn var
Þorsteinn Þorsteinsson (1825-
1912) kenndur við Upsir. Hann
var bóndi, fræðimaður og ekki
síst smiður, var meðal ann-
ars yfirsmiður við byggingu
Vallakirkju 1861. Hann flutti
til Kanada árið 1889, þá 64 ára,
ásamt syni sínum og hans fjöl-
skyldu og andaðist í Winnipeg
1912.
Árið 1890 skrifaði Gísli Jóns-
son (1869-1964) verðandi kirkju-
smiður og bóndi á Syðra-Hvarfi
og seinna á Hofi, bréf til Þor-
steins, sem við birtum hér til gam-
ans. Þar segir hann helstu fréttir
úr dalnum frá þessu ári sem liðið
er síðan Þorsteinn flutti vestur.
Gísli er 21 árs þegar hann ritar
bréfið og vinnur á búi föður
síns. Hann tók við búinu 1898 og
fluttist í Hof 1904.
Nefndir eru í bréfinu ýmsir
bændur og búalið í Svarfaðardal
og er verðugt verkefni lesendum
að átta sig á þeirn. En í lok bréfs
er nefndur „Steini þinn“. Þar er
átt við Þorstein Þ. Þorsteinsson.
Hann var sonur Þorsteins við-
takanda bréfsins, sem átti hann
með Aldísi Eiríksdóttur frá
Uppsölum eftir að hann sleit
samvistir við Jórunni konu sína.
Þorsteinn yngri ólst upp á Syðra-
Hvarfi sem fósturbróðir Gísla,
tíu árum yngri. Hann sigldi
sjálfur til Ameríku 1901 og gerð-
ist þar rithöfundur og ritstjóri.
Annar Steini er nefndur í sömu
vendingu og mun líklega átt við
Þorstein Þorkelsson barnakenn-
ara með meiru á Syðra-Hvarfi
sem nefndist gjarnan „aumingi"
vegna bæklunar sinnar.
Syðra-Hvarfi 17. apríl 1890
Guð gefi þér allar stundir góðar
og betri en eg kann að biðja.
Innilegustu hjartans þakkir fyrir
allt gott undanfarið og þar
á meðal bréfið frá 1. og 10.
september í fyrra meðtekið á
jóladaginn sama ár með góðum
skilum. Þó að eg pári þessar
línur verða þær fréttafáar því
margir skrifa þér, og það sem við
hefur borið síðan þú fórst, það
hrekkur ekki handa öllum.
Sumarið eftir að þú fórst
var mjög gott og heyfengur
og nýting í góðu lagi, en mjög
reynast heyin létt. Þann 18. sept-
ember í haust gerði talsverðan
snjó. Við hér í sveit vorum svo
heppnir að vera búnir að ganga
fjallgöngur okkar, en þann snjó
tók upp aftur og varð alauð jörð
en mjög óstillt. Stórrigningar,
ofsaveður og hríðarél skiptust
á en jörð var þíð fram á vetur,
því til dæmis að taka sléttaði ég
þúfur tæpan mánuð af vetri og
er það víst fádæmi hér í sveit. I
vetur hefur verið mjög óstillt og
talsverður snjór komið, en tekið
vel á milli. Nú er grátt yfir alll og
hríðarkuldi, lítil fönn í byggð en
mikil til fjalla.
Eins og áður er getið var gras-
vöxtur góður næst liðið sumar
víðast hvar, en fremur var þó
snöggt hér eins og vant er, eink-
um engið. Við fengum 200 hesta
af útheyi úr heimalandi og 130
hesta af töðu. Næstliðið sumar
og haust var talsvert unnið að
jarðabótum hér í sveit einkum
þúfnasléttum. Við hér sléttuðum
180 ferhyrningsfaðma. Góð upp-
skera var á næpum og rófum í
sumar eð var en víða skemmdust
þær fyrir vankunnáttu og mátti
segja um það eins og fleira að
ekki er minni vandi að gæta
fengins fjár en afla þess. Hér
fengust 6 tunnur af rófum og 3 af
kartöflum, ekki skemmdist hér
neitt til muna.
Fáir hafa dáið hér síðan þú
fórst, Gunnar í Efstakoti og
Guðrún móðir Kristjáns sem hér
var dóu í haust, Hallgrímur gamli
á Hámundarstöðum og Ástríður
á Krossum. Áttunda desember
í vetur dó séra Páll í Viðvík, frú
séra Zophaníasar orti sálm eftir
séra Pál og legg eg hann hér
innan í, því eg hugsaði að þú
hefðir skemmtun af að sjá hann.
Það er ákveðið að halda
héraðshátíð á sumri komanda
í minningu þess að 1000 ár eru
liðin síðan Helgi magri nam
fyrst fjörðinn. Forstöðunefndin
vill að hrepparnir leggi fjárstyrk
til hátíðarinnar. Hér í hreppi var
efnt til tombólu í þeim tilgangi,
hana á að halda áTjörn á sumar-
daginn fyrsta.
Björn á Atlastöðum minnkar
Bréfritarinn, Gísli Jónsson á
Hofi.
við sig í vor og býr eftirleiðis á
fjórðaparti af jörðinni en Árni á
Hæringsstöðum flytur sig þang-
að. I Hæringsstaði fer Bergur á
Þorleifsstöðum, í Þorleifsstaði
fer Jón sonur Björns á Hóli. Jón
Þorvaldsson á Hofi hættir að
búa en þangað fer Þorfinnur á
Hrísum, í Hrísa fer Björn sonur
Arnþórs á Moldhaugum. Fleiri
byltingar eru en ekki ráðnar
á þessu vori svo eg muni. Nú
er Árni í Dæli að kaupa þann
helming sem Þórður átti af Dæli,
hann á að kosta 800 krónur. Líka
ætlar Þórður að kaupa Hnjúk og
á hann að kosta 2.500 krónur.
Verslunin var ögn líflegri
þetta ár en að undanförnu, ull
fór á 70 aura og peningaekla
ekki eins og að undanförnu.
Fjármarkaður var haldinn í Hofs-
réttinni í haust,féð seldist heldur
vel, veturgamalt á 12 krónur til
jafnaðar, geldar ær á 14 krónur
og sauðir á 16 til 18,25 og mest
Viðtakandi bréfsins, Þorsteinn
Þorsteinsson á Upsum.
allt borgað í gulli út í hönd. 198
sauðum var haldið í hóp og var
svo boðið í þá. Christian Haf-
stein var hæstbjóðandi, nefni-
lega 18,25 fyrlr hvern. Það voru 7
merkur vegnar af gulli sem hann
snaraði út fyrir hópinn.
Nafni minn í Gröf biður kær-
lega að heilsa þér og óskar að
þér líði sem best á þessu þínu
ævikveldi. Nafni þinn og Jóhann
skrifa þér víst þráðum. Steini
þinn skrifar þér líklega ekki í
þetta sinn. Hann var búinn að
læra 12 kafla og var hættur að
læra fyrir páska en er nú alltaf
að lesa upp. Allir hér eru við
góða heilsu nema pabbi, hann
er alltaf mjög lasinn. Nú fyrir
skemmstu kom Thyra sína fyrstu
ferð hér inn á fjörðinn líka kom
kaupskipið Ingibjörg, báðar með
mikið af vörum og ekki urðu
þær varar við ís.
Þá er nú mál að hætta þessu.
Allir biðja innilega að heilsa þér.
Guð og gæfan veri með þér
ævinlega.
Þess óskar Gísli Jónsson
Júlíus Daníelsson
Sögur af Vestur-
kjálkanum III
Ekki einleikið
Þetta byjaði allt með sprengingunum í
Elliskriðunni
Maður er nefndur Hallgrímur Kristjáns-
son. Hann bjó í Ytra Garðshorni frá 1894
til 1920. Eftir aldamótin 1900 reisti hann
hlöðu við fjárhús í suðvesturhorni túns-
ins. Á þeim tíma byggðu menn bæi og
útihús úr torfi og grjóti. Hentugt hleðslu-
grjót lá þó ekki alltaf á lausu og stundum
var erfitt að afla þess.
Altítt var að gríðarstórir steinar væru
sprengdir til að fá viðráðanlegt hleðslu-
grjót. Hallgrím bónda vantaði grjót í
hlöðuvegginn. Hann fór suður og upp
í Elliskriðu, en svo heitir grýttur teigur
ofan fjallgirðingar, suður við merkin milli
Garðshornsbæjanna. Gengur bóndi um
grundina og velur líklegt hleðslugrjót;
staðnæmist við gríðarstóran, gráan stein,
sem stendur einn og sér í hallinu; hugsar
að þá sé borgið hlöðuveggjunum þegar
búið sé að sprengja grásteininn.
Þegar Hallgrímur kemur heim hefur
hann orð á því að hann sé búinn að fá
nóg veggjaefni í hlöðu og hafi afráðið að
fá Olaf barnakennara Jónsson á Ytra-
Hvarfi til að sprengja grásteininn. Olafur
var þaulvanur slíku.
Nóttina eftir bar í drauma Guðrúnar,
dóttur Hallgríms og Pálínu, að henni
þykir til sín komi myndaleg kona, mjög
áhyggjufull og sorgmædd. Kveðst hún
eiga heima í Grásteini, kvaðst hafa orðið
þess áskynja að það eigi að sprengja
bæinn sinn í tætlur. Biður hún Guðrúnu
fyrir Guðs skuld að afstýra slíku fári, ella
muni illt af hljótast.
Daginn næsta segir Guðrún drauminn
og sárbiður föður sinn að þyrma steinin-
um. Hún talaði fyrir daufum eyrum.
Guðrúnu dreymdi huldukonuna a.m.k.
í þrígang, en svo fór að Grásteini var tor-
tímt, efnið fært heim að hlöðustæðinu og
brotin notuð í veggina. Sóttist verkið vel.
Dag nokkurn þegar veggir voru nær full-
hlaðnir og verkmenn héldu til vinnu eftir
miðdegismatarhlé, brá þeim illa í brún
þegar þeir litu yfir sviðið.
Norðurstafninn var hruninn inn í tóft-
ina.
Ekki lét Hallgrímur bóndi sér þetta að
kenningu verða, heldur hlóð stafninn upp
á nýjan leik. Bar nú ekkert frekar til tíð-
inda út af Grásteinsmálinu í hans búskap-
artíð í Ytra-Garðshorni. Árið 1920 fór
Hallgrímur byggðum út í Syðra-Holt og
bjó þar til elli.
Árnór Björnsson frá Hrísum kom í
Ytra-Garðshorn og bjó þar í eitt ár. Gott
nágrenni hefur alltaf verið á milli og er
svo enn. Nú er það einu sinni að Arnór
bóndi þurfti að bregða sér til Akureyrar,
brýnna erinda. Lagði hann eldsnemma
upp, enda meira en áratugur í það að
bílar færu að ganga við Eyjafjörð. Júlíus
bóndi í Syðra-Garðshorni tók að sér að
sjá um gegningar fyrir Arnór þennan dag.
Júlíus gefur á garðann í húsunum, gengur
svo út og snerlar aftur dyr. Hann er ekki
fyrr búinn að því en að norðurveggur
húsanna hrynur inn í krá. Ekki man skrif-
ari hvort skaðar urðu á kindunum.
Eftir Arnór Björnsson fer Haraldur
Stefánsson að búa á jörðinni. Hann var
maður framkvæmdasamur og hugkvæm-
ur. Hann málaði framhliðina á fjárhúsun-
um rauða og frá því hétu þau Rauðu húsin
í munni okkar Syðra-Garðshornsbarna.
Líður nú og bíður þangað til 7. janúar
1947. Þann dag gerði suðaustan fárviðri
með slíkum eindæmum að elstu menn
jöfnuðu við kirkjurokið 1900. Jón Gísla-
son bóndi á Hofi sagði skrifara að þegar
hann kom frá gegningum í fjárhúsunum
eftir hádegið hefði nálega ekki verið stætt
í ofsanum. Fremur var snjólétt og frost-
laust. Sér Jón að út og upp í Vallafjalli
er eitthvað óvenjulegt á seyði, fyrirbæri
sem nálgast með ógnarhraða. Þetta var
vindsveipur eða hvirfilbylur sem snérist
í kringum sjálfan sig og sogaði hvað-
eina lauslegt upp og þaut áfram sem
kólfi væri skotið. Strókurinn fór á milli
bæjanna í Brautarholti og Gröf eins og
honum væri stýrt, næst yfir dalsána og
dældi þar upp vatni, þá upp Kjóeyrarnar,
Skakkabakkann og aftur yfir dalsána, svo
á milli Þinghúss og íbúðarhússins í Syðri
Grund (Blakksgerði), þá í stefnu á Ytra-
Garðshorn,sneiddi framhjá íbúðarhúsinu
þar og fór beint á Rauðu húsin. Lyfti járn-
þökum af þeim og hlöðunni örlagaríku
eins og loki af potti. ,Lokið‘ sundraðist
á augabragði í minni einingar sem vind-
sveipurinn þeytti suður og upp í fjall.
Bræðurskrifara,Jóhann ogBjörn,voru
þá heima í jólafríi frá skóla og staddir í
stofunni í Syðra Garðshorni. Barst á að
utan hark mikið og skruðningar í gegnum
veðurhvininn. Fóru þeir að skyggnast
um hvað í efni var og sáu skæðadrífu af
braki bera við loft á vesturhimni, en stór
þakhluti skall til jarðar með gný miklum.
Hvarf flakið jafnharðan út í buskann.
Daníel bóndi í Syðra-Garðshorni var
við gegningar við fjárhús suður á túni og
staddur þar úti meðan ósköpin nálguðust.
Þóttist hann eiga fótum fjör að launa er
hann slapp inn í fjárhúsin.
Magnús Gunlaugsson, góður þegn, var
þá vetrarmaður í Syðra-Garðshorni og
var nú í fjóshlöðu að taka til kvöldgjöfina
handa kúnum. Sagði hann síðar að hann
hefði ekki orðið hræddari á æfinni en
þegar hann heyrði skurrið og djöfulgang-
inn þetta síðdegi.
Brakið úr Rauðu húsunum barst
alla leið suður á Steindyragil og jafn-
vel fram á Þverárdal. Fá ár eru síðan
skrifari rakst á ryðgaðar þakplöturefsur
í mýrum í Bakkafjalli. Ekki er þess getið
að skemmdir hafi orðið á öðrum mann-
virkjum í Svarfaðardal þennan dag.
Haraldur í Ytra-Garðshorni hressti við
Rauðu húsin og hafði kindur sínar þar
þau tvö ár sern hann átti eftir að búa.
En sagan er ekki öll.
Haustið 1949 fóru tvö börn um 10
ára aldur að sækja hestana á bænum,
fjóra að tölu, og létu þá tvo og tvo í kró
í Rauðu húsunum. Einn af þessum hest-
um var reiðhestur Haraldar bónda, grá
meri, góður gripur. Nú slysaðist svo til
að Grána fór ekki í sína venjulegu kró
og lenti svo með öðrum hesti en hún var
vön. Líklega hefur hrossunum ekki lynt
saman, nema að næsta morgun þegar átti
að láta hrossin út fannst Grána hálsbrotin
uppi á garða á naunum niðri í sauðfjár-
baðkeri sem þar var.
Það ber ekki allt upp á sama daginn,
sögðu gömlu bændurnir í Svarfaðardal.