Morgunblaðið - 24.07.2018, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 24. JÚLÍ 2018
Arnþór
Listaverk Þúfa Ólafar Nordal myndlistarkonu var lokuð almenningi vegna viðgerða undanfarna mánuði en nú geta vegfarendur tekið gleði sína á ný og gengið götuna til góðs.
Að undanförnu
hafa jarðakaup er-
lendra aðila verið
mikið til umræðu. Í
þessum mánuði eru
jafnframt 20 ár síðan
þjóðlendulögin tóku
gildi. En hver er
staða þessara mála og
er ástæða til að hafa
áhyggjur af því að jarðnæði landsins
verði innan fárra áratuga að miklu
leyti í eigu erlendra aðila? Á þessum
vettvangi munu á næstu dögum
birtast tvær greinar um þetta mál
eftir undirritaða þar sem reynt
verður að varpa ljósi á nokkur atriði
þessu tengd.
Í eignarrétti manna felast marg-
vísleg réttindi. Sá sem á land má t.d.
veðsetja það og hagnýta með þeim
hætti sem lög leyfa. Einn þáttur í
eignarréttinum, sem nefna má ráð-
stöfunarrétt eiganda, felst í því að
eigandi lands má ráða hvort og þá
hverjum hann selur land sitt. Bann
við því að selja jarðir til útlendinga
felur í sér takmörkun á þessum ráð-
stöfunarrétti, því mögulegur kaup-
endahópur slíkra jarða verður minni
en ella. Þessar takmarkanir á ráð-
stöfunarréttinum geta aftur á móti
byggst á málefnalegum sjón-
armiðum. Í því sambandi er gjarnan
nefnd nauðsyn þess að halda land-
inu í byggð og að ræktarland sé í
landbúnaðarnotum. Sjónarmiðum
um að náttúruauðlindir safnist ekki
á fárra hendur hefur jafnframt verið
teflt fram.
Eignarhald ríkisins á
landi og landsréttindum
Þegar vinnu óbyggðanefndar lýk-
ur má búast við að allt að 40% af Ís-
landi verði þjóðlendur. Þjóðlendur
eru í eigu íslenska ríkisins og er
óheimilt að nýta auðlindir í þjóð-
lendum nema með leyfi forsætisráð-
herra. Innan þjóðlendna eru margar
af helstu náttúruperlum landsins.
Má þar nefna Langasjó, Þjórsárver,
Þórsmörk, Hveravelli, Land-
mannalaugar, Öskju, Þríhnjúkagíg
og alla stóru jökla landsins. Verður
að telja það mikið gæfuspor að
vinna við afmörkun þjóðlendna hafi
verið komin svo vel á veg þegar
ferðamannastraumur til landsins
tók að stóraukast fyrir nokkrum ár-
um. Ella hefði ágreiningur tengdur
gjaldtöku á ferðamannastöðum orð-
ið mun umfangsmeiri og mögulega
staðið ferðaþjónustunni sem at-
vinnugrein fyrir þrifum.
Til viðbótar eignarhaldi á þjóð-
lendum er íslenska ríkið helsti jarð-
eigandi landsins. Mun ríkið vera
eigandi að u.þ.b. 450 jörðum á Ís-
landi og innan þess jarðasafns eru
margar landmestu jarðir landsins.
Sveitarfélög eiga jafnframt stærst-
an hluta þess lands sem er innan
þéttbýlis, auk þess sem þau eiga
nokkurn fjölda jarða í dreifbýli.
Íslenska ríkið hefur einnig á allra
síðustu árum fest kaup á eign-
arlandi sem talið er hafa sérstaka
þýðingu fyrir almenning. Vísast í
þessu sambandi til kaupa ríkisins á
landsvæði við Geysi í Haukadal,
jörðinni Felli við Jökulsárlón og loks
jörðinni Teigarhorni í Djúpavogs-
hreppi. Sem dæmi um eldri að-
ilaskipti má nefna kaup ríkisins á
Ásbyrgi árið 1928 og Skaftafelli árið
1967.
Ríkissjóður hefur á grundvelli
náttúruverndarlaga, forkaupsrétt að
jörðum og öðrum landareignum sem
eru að hluta eða öllu leyti á nátt-
úruminjaskrá. Þegar kemur að
eignarhaldi auðlinda hefur ríkið við
sölu ríkisjarða síðustu 100 árin iðu-
lega haldið eftir tilteknum auðlind-
um sem eru þá enn í eigu íslenska
ríkisins. Þá hefur ríki og sveit-
arfélögum frá árinu 2008 almennt
verið óheimilt að framselja með var-
anlegum hætti helstu orkuauðlindir
í opinberri eigu á borð við jarðhita
og vatnsréttindi.
Samkvæmt þessu er óþarft að
taka undir þær fullyrðingar sem
stundum heyrast að útlendingar
geti keypt upp stóran hluta Íslands
eða orkuauðlinda landsins. Stað-
reyndin er sú að stór hluti lands og
landsréttinda er í eigu íslenska rík-
isins og annarra opinberra aðila.
Samkvæmt 40. gr. stjórnarskrár-
innar er óheimilt að selja fasteignir
ríkisins nema samkvæmt sérstakri
lagaheimild. Ef ráðherra tekst að
afla slíkrar heimildar með lögum er
honum skylt, á grundvelli laga um
opinber fjármál, að selja eignina í
opnu söluferli þar sem leggja skal
m.a. áherslu á gagnsæi, jafnræði og
hagkvæmni. Sambærilegar skyldur
hvíla á ráðherra við sölu ríkisjarða.
Jafnvel þótt landið sjálft sé selt er
ráðherra eftir sem áður óheimilt að
selja helstu auðlindir með landinu.
Af þessu leiðir að staða íslenska rík-
isins sem landeiganda er afar sterk
og gildandi löggjöf er þannig úr
garði gerð að hún veitir ríkinu úr-
ræði til að bregðast við aðilaskiptum
að landi sem hefur sérstakt gildi
fyrir almenning.
Þarf að bregðast við yfirráðum
erlendra aðila í veiðifélögum?
Á hinn bóginn er ekki þar með
sagt að löggjöfin sé hnökralaus. Í
tilviki kaupa erlendra aðila á hefð-
bundnum bújörðum verður vart ætl-
að að þeir telji sig hafa sérstaka
hagsmuni af ræktarlandi, enda sýna
dæmin að áhugi þeirra snýr fyrst og
fremst að jörðum sem hafa yfir að
ráða lax- og silungsveiðiréttindum.
Að lögum er ekkert því til fyr-
irstöðu, umfram það sem leiðir af al-
mennum takmörkunum um eign-
arhald erlendra manna að
fasteignum hér á landi, að einstök
veiðifélög komist að fullu undir yf-
irráð erlendra aðila. Erlendum að-
ilum nægir raunar að eignast meiri-
hluta atkvæðisréttar í veiðifélaginu,
því almennt gildir sú regla í slíkum
félögum að meirihlutinn ræður og
minnihlutavernd er fremur fábrotin,
þó að einhver sé.
Samkvæmt lögum um lax- og sil-
ungsveiði er óheimilt að kaupa veiði-
réttinn einan og sér og verður því
almennt að kaupa land sem liggur
að viðkomandi veiðivatni til þess að
öðlast veiðirétt. Landbúnaðarhags-
munir búa fyrst og fremst að baki
þessu banni og má segja að tvenns
konar rök hafi verið fyrir því færð.
Annars vegar hefur verið talið að
það rýri landgæði landbún-
aðarjarðar um of ef veiðiréttur er
skilinn sérstaklega frá henni og hins
vegar að hagkvæmni búrekstrar sé
betur tryggð þegar land og land-
gæði eru á sömu hendi. Ólíklegt er
að þeir sem stóðu fyrir þessari laga-
setningu fyrir tæpri öld hafi áttað
sig á því að bannið kynni að leiða til
uppkaupa á jörðum. Þeir erlendu
aðilar sem aðeins hafa áhuga á lax-
og silungsveiðiréttindum verða hins-
vegar vegna bannsins að kaupa við-
komandi jarðir þó svo óvíst sé að
þeir hafi nokkurn áhuga á því að
kaupa landið sérstaklega.
Að okkar mati kunna að vera úr-
ræði til að bregðast við þessari
stöðu sérstaklega, m.a. með breyt-
ingum á lögum um lax- og silungs-
veiði, og koma í veg fyrir að aðilar
nái yfirráðum í veiðifélögum án þess
að eiga fasta búsetu á viðkomandi
svæði.
Í síðari grein undirritaðra verður
nánar rætt um eignarhald lands og
þau úrræði sem koma til greina til
að bregðast við aðilaskiptum og
uppkaupum á landi.
Jarðakaup erlendra aðila
Eftir Guðjón
Ármannsson og
Víði Smára
Petersen
» Óþarft að taka undir
þær fullyrðingar …
að útlendingar geti
keypt upp stóran hluta
Íslands eða orkuauð-
linda landsins. Stað-
reyndin er sú að stór
hluti lands og landsrétt-
inda er í eigu íslenska
ríkisins og annarra op-
inberra aðila.
Víðir Smári Petersen
Höfundar eru hæstaréttarlögmenn
á LEX.
Guðjón Ármannsson