Morgunblaðið - 23.08.2018, Side 64

64 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 23. ÁGÚST 2018
Hér eru birt tvö kaflabrot úr bók-
inni. Neðanmálsgreinum er sleppt.
Að spila eins og karl eða kona
Eitt af því sem Helga velti fyrir
sér á þessum árum var hvort píanó-
ið væri ef til vill hljóðfæri karl-
mannsins fyrst og fremst. Flestir
þekktir píanósnillingar heimsins
voru þá karlar þótt til hafi verið
konur í allra fremstu röð, og leikur
þeirra hljómaði annað slagið í út-
varpinu heima. Karlar voru í mikl-
um meirihluta þeirra erlendu píanó-
leikara sem héldu
tónleika á vegum
Tónlistarfélags-
ins. Árið sem
Helga fæddist,
1942, hélt enski
píanóleikarinn
Kathleen Long
(1896–1968) þó
ferna tónleika á
vegum félagsins.
Sú kona í flokki „heimsklassapían-
ista“ sem oftast kom fram á Tónlist-
arfélags og sinfóníutónleikum á
námsárum Helgu var bandaríski pí-
anóleikarinn Ann Schein (f. 1939).
Hún kom hingað fyrst árið 1958, 19
ára gömul, og aftur 1959 og 1962, og
vakti alltaf hrifningu.
Svo kom hún 1969, um svipað
leyti og Helga kom í fyrsta sinn
fram sem semballeikari á Íslandi, og
að lokum þrisvar sinnum í upphafi
þessarar aldar.
Eftir að hafa leikið öll verk Chop-
ins í tónleikaröð árið 1980 „hægði
Ann ferðina og helgaði sig að mestu
fjölskyldu sinni … Frá árinu 1995
hefur hún hins vegar verið á fullri
ferð …“ Þessi lýsing Morgunblaðs-
ins segir í raun allt sem segja þarf
um erfiðleika kvenna við að sam-
ræma krefjandi listiðkun og hefð-
bundið fjölskyldulíf.
Aðrir píanóeinleikarar Tónlistar-
félagsins úr hópi kvenna á þessum
árum voru Elísabet Haraldsdóttir,
1953, Jórunn Viðar, 1955, Guðrún A.
Kristinsdóttir, 1955 og 1957, Mary
Louise Boehm og Þórunn Jóhanns-
dóttir (síðar Ashkenazy) 1958, og
hin pólska Halina Czerny-Stefanska
sem hélt Chopintónleika fyrir Tón-
listarfélagið í febrúar 1963, skömmu
áður en Helga útskrifaðist.
Fyrsta konan sem hélt píanó-
tónleika á Íslandi var Anna Pjet-
urss, árið 1927. Hún hafði þá nýlokið
námi við Tónlistarháskólann í Kaup-
mannahöfn. Einleikstónleikar henn-
ar á Íslandi urðu ekki fleiri,
„… margra ára vanheilsa og ýmsir
aðrir erfiðleikar komu í veg fyrir, að
hún fengi að njóta sín sem píanó-
leikari …“
Margrét Eiríksdóttir (1914–2001)
hafði útskrifast frá Tónlistarskól-
anum í Reykjavík árið 1934, og átti
að baki langt framhaldsnám í Lond-
on og Glasgow. Hún var afburða pí-
anóleikari en kom lítið fram eftir
1945.
Margrét var skólastjóri Tónlistar-
skólans á Akureyri frá 1946 til 1950
en þegar eiginmaður hennar, Þór-
arinn Björnsson, varð skólameistari
Menntaskólans á Akureyri 1949
gerðist Margrét „húsfreyja þess
menntaseturs“. Hún kenndi síðar
lengi við Tónlistarskólann í Reykja-
vík. Einn kennara hennar í Bret-
landi var fyrrnefnd Kathleen Long.
Jórunn Viðar (1918–2017) var
langt á undan sinni samtíð meðal ís-
lenskra kvenna, bæði sem píanóleik-
ari og tónskáld.
Guðrún A. Kristinsdóttir (1930–
2012) hafði stundað framhaldsnám í
Kaupmannahöfn og Vínarborg,
haldið einleikstónleika á vegum
Tónlistarfélagsins og verið einleik-
ari með Sinfóníuhljómsveit Íslands í
Keisarakonsert Beethovens 1958 og
d-moll-konsert Bachs 1962. Það ár
ákvað hún að einbeita sér að með-
leik (sem hefur lengst af gengið
undir hinu skelfilega séríslenska
heiti „undirleikur“) og fór til náms í
London í því skyni.
Einn hæfileikaríkasti tónlistar-
maður sem Ísland hefur eignast,
undrabarnið Þórunn Jóhannsdóttir
Ashkenazy (f. 1939), dró sig úr
sviðsljósinu í upphafi sjöunda ára-
tugarins.
Elísabet Haraldsdóttir (1930–
2002), sem lærði hjá föður sínum,
Haraldi Sigurðssyni, hélt fyrstu ein-
leikstónleika sína á Íslandi 16 ára
gömul, árið 1947. Hún kom aftur til
landsins árið 1953 og spilaði þá bæði
á píanó og klarínettu.
Að sjálfsögðu var ekki hægt að
lifa af píanóleik eingöngu á Íslandi
og vafamál að Helga eða aðrir pí-
anónemendur hafi nokkuð velt því
fyrir sér. Tónlistarnám hennar sner-
ist um ást á listinni en aldrei um
hagnýt markmið. Hún fann sig vel í
píanónáminu – og hefði sjálfsagt vel
getað hugsað sér að starfa sem pí-
anóleikari og kennari í Reykjavík.
Píanókennarar hennar frá 14 ára
aldri voru allir karlmenn og margt
bendir til að hún hafi á Þýskalands-
árunum verið farin að velta fyrir sér
hvernig hún gæti nálgast píanóleik-
inn á sínum eigin forsendum sem
einstaklingur og kona. Theopold
tjáði Helgu að menn þyrftu „að hafa
mikinn kjark til þess að leika á pí-
anó“ sem Helga hefur ef til vill skilið
sem vísun í „karlmannleg“ gildi pí-
anóspils.
Snemma árs 1964 virtist Helga
vera búin að finna nýja leið – sem
píanisti. Hún fór á útskrift-
artónleika ungrar konu í Detmold í
febrúar 1964 og segist í bréfi aldrei
hafa heyrt eins „sjarmerandi“ spil.
Hingað til hafi hún haldið að konur
gætu aldrei orðið góðir píanistar.
Nú sé hún búin að skipta algerlega
um skoðun. Enginn karl geti spilað
eins og þessi kona. Hún sé nú „alveg
óð og uppvæg“ og „alveg hætt við að
reyna að spila sem karlmaður“.
Hér er ung kona í uppreisn og
reiðir hátt til höggs. Síðar á ævinni
hafnaði Helga öllum greinarmun á
leik karla og kvenna enda rétt að
varast alhæfingar í þessu samhengi.
Tónlistin ristir djúpt í mannssálina,
kafar niður fyrir vitund um karlkyn
eða kvenkyn. Það er ómögulegt að
greina hvers kyns flytjandi er út frá
stíl. Það er þá í öllu falli áunninn
stíll: Menn geta hugsanlega ákveðið
að spila „kvenlega“ eða „af karl-
mannlegum þrótti“. Þessi lýsing-
arorð eru reyndar engan veginn
heppileg í tónlistarlegu samhengi.
Karlmenn hafa ekki einkarétt á
hörkunni né konur á mýktinni.
Fyrstu sembaltónleikar
Íslandssögunnar
Það er nú einu sinni svo, að til
dæmis Bach samdi ekki píanó-
músik …
Fyrstu sembaltónleikar Íslands-
sögunnar voru haldnir í Norræna
húsinu fimmtudagskvöldið 4. sept-
ember 1969 kl. hálf-níu. Úti var
vestankaldi og súld, skyggni lélegt.
Helga tók sal hússins á leigu fyrir
300 krónur (sem náði ekki andvirði
þriggja aðgöngumiða!) en þetta var
ekki eini kostnaðurinn við tón-
leikana. Það þurfti að prenta tón-
leikaskrá og aðgöngumiða og aug-
lýsa í Útvarpinu og Morgunblaðinu.
108 miðar voru seldir á 125 krónur,
samtals 13.500 krónur. Norræna
húsið var troðfullt og það hefði verið
hægt að endurtaka tónleikana, sem
Helga gerði þó ekki í Reykjavík
heldur fór með sembalinn sinn norð-
ur á Akureyri og spilaði í Borgar-
bíói. Einir velsóttir tónleikar gáfu
því nokkuð í aðra hönd. 125 gamlar
krónur í september 1969 svara til
um 1.300 króna árið 2017. Heildar-
miðasala væri því nú um 140 þúsund
krónur.
Hér í bókinni er lítið fjallað um
peninga. Í þessu samhengi er aftur
á móti rétt að benda á mikilvægi
Norræna hússins í íslensku tónlist-
arlífi. Húsið var vígt í ágúst 1968,
ári fyrir tónleika Helgu. Það hefur
síðan staðið tónlistarmönnum opið
gegn vægu gjaldi, jafnvel ókeypis.
Hér eru það norrænir fjármunir
sem koma Íslendingum til góða.
Norræna húsið þarf einfaldlega ekki
á leigutekjum að halda til að standa
undir rekstri. Til samanburðar má
geta þess að leigan í Háteigskirkju
var í lok september sama ár 2.000
krónur, miklu hærri upphæð en í
Norræna húsinu – en þó ekki há, að
minnsta kosti ekki miðað við stærð
kirkjunnar.
Auðvitað var ekki um annað að
ræða en að byrja á Bach, rétt eins
og á tónleikunum um vorið í Gardn-
er-safninu og efnisskráin er reyndar
nákvæmlega sú sama: Bach, Moz-
art, Händel, Scarlatti. Þetta lýsir
praktískri varkárni Helgu. Það var
engin ástæða til taka þá áhættu að
spila ný verk á þessum tónleikum,
jafnvel þótt hún hefði haft heilt
sumar til að æfa. Næg áhætta fólst í
því að kynna sembalinn til sögunnar
á heilum tónleikum. Það var eig-
inlega ómögulegt að spá í viðtök-
urnar og þetta gat farið hvernig sem
var.
Tónleikarnir vöktu mikla athygli
og fjórir gagnrýnendur fjölluðu um
þá í blöðunum. Íslensk dagblöð voru
opinber eða óopinber málgögn
stjórnmálaflokka, ólík að efni og út-
breiðslu, en öll sinntu þau menning-
arumfjöllun með fréttaflutningi við-
tölum við listamenn og gagnrýni um
verk þeirra. Unnur Arnórsdóttir pí-
anókennari skrifaði um þessar
mundir í Tímann. Stefán Edelstein,
skólastjóri Barnamúsíkskólans,
skrifaði í Vísi. Tvö ung tónskáld
voru gagnrýnendur á þessum árum,
Þorkell Sigurbjörnsson á Morgun-
blaðinu og Leifur Þórarinsson á
Þjóðviljanum. Enginn dómur birtist
í Alþýðublaðinu um tónleikana.
Það segir sig sjálft að það er auð-
veldara að vekja athygli í fámenninu
á Íslandi en í bandarískri stórborg.
Þar hélt Helga tónleika eins og hver
annar, tilkynningar komu í frímerk-
isstærð í langri runu í atburðadálk-
um blaðanna, engin gagnrýni birtist
– því að bandarískir gagnrýnendur
koma ekki á tónleika algjörlega
óþekkts einleikara – en aðsóknin var
góð, líkt og í Norræna húsinu. Á Ís-
landi var þetta aftur á móti sögu-
legur viðburður. Þegar Helga hins
vegar sest við hljóðfærið og hefur
leikinn, þá skiptir þetta engu máli.
„Mikilvægi“ tónleikanna hefur ekki
áhrif á spilamennskuna. Áheyrand-
inn í Norræna húsinu heyrir það
sama og áheyrandinn í Boston, þótt
annar hafi tekið þátt í sögulegum
viðburði en hinn hafi rölt fyrir til-
viljun á tónleika í vorblíðunni í
Massachusetts.
Í þessu samhengi ætlar höfundur
að gagnrýna eigið orðalag! – um
tónleikana sem „vöktu mikla at-
hygli“. Þetta orðatiltæki er ofnotað í
menningarumræðunni. „Að vekja
mikla athygli“ er yfirleitt sett í beint
samband við að viðburður eða at-
höfn hafi tekist vel. Tilnefningar, út-
nefningar og verðlaunaveitingar eru
líka tíundaðar sem mælikvarði á
mikilvægi tiltekins viðburðar eða
einstaklings. Þá er horft fram hjá
þeirri staðreynd að viðburðir sem
vekja enga athygli og eru ekki til-
nefndir til eins eða neins geta verið
jafngildi stórfréttar, listrænn sigur
og einstök upplifun.
Saga Helgu Ingólfsdóttur
Í bókinni Helguleikur – saga Helgu Ingólfsdóttur og Sumartónleika í Skálholtskirkju, sem bókaforlagið Sæmundur gefur út,
segir Kolbeinn Bjarnason frá semballeikaranum Helgu Ingólfsdóttur (1942-2009), Sumartónleikum í Skálholtskirkju og sögu
barokktónlistar á Íslandi. Í bókinni er rakið hvernig Helga Ingólfsdóttir breytti hugmyndum manna um barokktónlist en var
jafnframt öflugur túlkandi nýrrar tónlistar. Bókinni fylgja sex hljómdiskar með leik Helgu.
Morgunblaðið/Árni Torfason
Brautryðjandi Helga Ingólfsdóttir, semballeikari og stofnandi og listrænn stjórnandi Sumartónleika í Skálholti.
Myndin er tekin fyrir tónleika í Salnum í byrjun apríl 2004, næstsíðustu einleikstónleika hennar. Á efnisskránni
voru m.a. verk eftir Hafliða Hallgrímsson, Elínu Gunnlaugsdóttur, Oliver Kentish og Karólínu Eiríksdóttur.
Nú finnur
þú það sem
þú leitar að
á FINNA.is