Fréttablaðið - 01.12.2018, Blaðsíða 32

svokallaðan regnbogaþráð í gegnum
sýninguna. Regnbogaþráður er hins­
egin vegvísir um grunnsýninguna.
Þetta eru þættir sem voru lokaðir
fyrir okkur, en með auknum rann­
sóknum, skilningi og umræðu um
hinsegin fólk opnuðust augu okkar
fyrir auknu heimildargildi minj­
anna sem við höfðum fyrir.“
Margrét segir einnig á stefnu­
skránni að búa til sams konar þráð
um líf fatlaðra fyrr á öldum og vill
skerpa á því sem snýr að konum í
sýningunni. „Slíkan þráð um þátt
kvenna í sögunni viljum við einnig
þræða um sýninguna.“
Afrakstur 18 ára vinnu
Meðal annarra hluta sem safnið
hefur gert í tilefni tímamótanna er
að gefa út safnrit um friðaðar kirkjur
í samstarfi við Biskupsstofu og
Minjastofnun Íslands; 31 bindi um
kirkjur Íslands sem hefur tekið heil
18 ár að gefa út. Eftir nærri tveggja
áratuga vinnu við rannsóknir
og útgáfu bókaflokksins Kirkjur
Íslands ákvað Þjóðminjasafnið að
efna til sýningarinnar Skrúði og
áhöld. Straumar og stefnur.
Kirkjur á Íslandi voru öldum
saman ígildi listasafna samtímans.
Kirkjur létu vinna fyrir sig listaverk
eða keyptu þau frá erlendum fram­
leiðendum og innlendum. Versl­
unarsaga landsins endurspeglast í
varðveittum kirkjugripum. Aldur
gripanna er breytilegur og þeir end­
urspegla smekk og fagurfræði hvers
tíma. Fjölbreytni, listrænt og menn­
ingarsögulegt mikilvægi þeirra hefur
orðið ljósara eftir því sem bókum í
flokknum hefur fjölgað. Mikið er um
vandaða heimagerða gripi sem veita
innsýn í alþýðulist fyrri tíma. Á sýn­
ingunni í Bogasal er fjallað um fjöl­
breytni og stíl kirkjugripa og hvernig
þeir tengjast straumum og stefnum í
alþjóðlegu samhengi listasögunnar.
Ekkert fínna en annað
„Það hljómar eins og eingöngu sé
um að ræða margar blaðsíður um
kirkjur, en þetta er svo miklu meira.
Þetta er menningararfurinn okkar
í hnotskurn. Listaverk og alþýðu­
handverk og nytjahlutir sem voru
notaðir í kirkjum, sem voru söfn
og samkomustaður fyrri alda. Stað­
irnir þar sem fólk hittist. Minjarnar
þaðan endurspegla hugarheiminn
á þeim tíma. Þetta eru 216 kirkjur,
ítarleg umfjöllun um hverja einustu.
Svo eigum við mjög mikið af dýr­
gripum í safninu, en auk þess eru
kirkjurnar sumar hverjar að lána
gripi sína inn á sýninguna. Við erum
að fá lánaða 66 gripi úr 42 kirkjum
sem sóknarnefndarfólk og forystu­
fólk þessara kirkna um allt land
hefur lagt mikið á sig til að koma til
okkar. Við erum þeim afar þakklát
fyrir traustið. Og það er alveg magn­
að að sjá þessa gripi og fræðast um
listasögu en um leið um líf alþýðu­
fólks. Fólk sem skrimti til að lifa af,
en átti samt þessar litlu kirkjur sem
voru prýddar þessum listgripum
sem sóma sér vel í alþjóðlegri lista­
sögu. Þetta eru oft fínir gripir en
líka einfaldlega munir sem alþýðu­
fólk hefur verið að búa til í einhverri
grunnþörf til að skapa list í kringum
sig. Það er svo fallegt. Þetta eru
alþýðuverk og þess vegna segi ég að
við verðum að varast þessa stétta­
skiptingu menningararfsins. Það er
í raun ekkert „fínna“ en annað. Við
þurfum dálítið að koma auga á fjöl­
breytileika mannlífsins, hugarheim,
aðstæður alls konar fólks, hvort sem
það var hinsegin eða sams konar
eins og einhver sagði,“ segir Mar­
grét og hlær.
„Hvort sem það bjó við fötlun,
konur eða karlar, börn, höfðingjar,
bændur eða þurfalingar. Við þurfum
að muna eftir öllu þessu fólki.“
Vill litla fornleifafræðinga
Á safninu er mikil áhersla lögð á að
börn finni eitthvað við sitt hæfi.
„Ég fór í heimsókn á safn á síðasta
ári í Vesturheimi, á slóðir Vestur­
Íslendinganna. Eitt af því sem vakti
athygli mína er barnastarfið. Þau eru
auðvitað í aðalhlutverki á safninu
og við tökum hlutverk okkar gagn­
vart yngstu gestunum alvarlega. Við
viljum gera safnið enn aðgengilegra
fyrir börn. Nú erum við að móta
fjölskyldurými eða Stofu í safninu,
sem verður nokkurs konar kennslu­
stofa, rannsóknastofa fyrir börn,
fjölskyldur og kennara þeirra, þar
sem við setjum upp í skápa mikið
af gripum sem endurspegla söguna í
gegnum tíðina, sýna þróun, kannski
tíu brýni og tíu rokka frá mismun­
andi skeiðum og kannski mismun­
andi landsvæðum og börnin geta
rannsakað og velt fyrir sér hvernig
hlutirnir hafa breyst eða þroskast.
Aðstaðan mun bjóða börnum að
takast á við lítil rannsóknarverk­
efni um þjóðminjarnar. Þau eiga að
fá að rýna eins og vísindamenn. Við
munum kannski fá í heimsókn litla
fornleifafræðinga eða þjóðhátta­
fræðinga,“ segir Margrét, hlæjandi.
Sumt skemmist
Aftur að safnstjórahlutverkinu. Á
þinni ábyrgð eru verk og gripir sem
eru svo verðmætir að það er ekki einu
sinni hægt að setja á þá verðmiða.
Hefurðu einhvern tíma lent í því
að eitthvað skemmist á þinni vakt?
Er það ekki dálítið mikil ábyrgð að
bera?
„Þetta er auðvitað mjög stór
spurning! Við erum með tugi frið­
aðra húsa á okkar ábyrgð, hundruð
þúsunda gripa og milljónir ljós­
mynda og þetta er stöðug barátta
við tímans tönn, að varðveita
minjar og gripi. Auðvitað skemm­
ist einhvern tímann eitthvað, en
við höfum marga færa sérfræðinga
hjá safninu. En þessi ábyrgð sem
þú vísar til, ég tengi alveg við að
hún sé stundum yfirþyrmandi. Við
fundum það öll fyrir nokkru þegar
Þjóðminjasafnið í Brasilíu brann til
kaldra kola. Þarna brunnu milljónir
minja og heill kafli í mannkynssög­
unni hvarf. Það er til dæmis á svo­
leiðis stundum sem manni rennur
kalt vatn milli skinns og hörunds,“
segir Margrét og brosir.
Hvað gerir þjóðminjavörður ann-
ars í frítíma sínum? Ferðu á söfn?
„Ég hef unnið mjög mikið síðustu
30 ár sem safnstjóri og þjóðminja­
vörður og séð margt, en margar
ferðir sem ég fer í eru vinnutengdar
vegna alþjóðlegrar samvinnu. Þá er
ég að heimsækja söfnin og minja­
staði. En ég verð að viðurkenna að
ef ég er að fara í frí þá slaka ég bara á
og hvíli mig á söfnunum!“ segir Mar­
grét að lokum.
landseyjum, enda fólk að öllum
líkindum ekki upptekið af okkar
hugmyndum um landamæri á þeim
tíma. Það kemur kannski ekki á
óvart, en undirstrikar það að hér
þróaðist samfélag innflytjenda frá
upphafi sem var í meiri tengslum
við umheiminn en við höfum
stundum talið. Síðar fór stór hluti
þjóðarinnar áfram til Vesturheims
svo dæmi sé tekið, varð innflytj­
endur þar,“ útskýrir Margrét.
Fullveldi snýst ekki um mont
Hún segir hátíðina nú ekki snúast
um háar fjárveitingar til hátíðar­
halda líkt og margir halda heldur að
veita aðgang að því sem við höfum
fram að færa.
„Við þurfum að hugsa til fólksins
sem stóð fyrir utan stjórnarráðið
þegar íslenski fáninn var dreginn að
húni þann 1. desember 1918,“ segir
Margrét og bætir við að sami fáni
sé nú til sýnis í anddyri Þjóðminja­
safnsins í tilefni tímamótanna.
„Ég hef svo oft heyrt frásagnir af
þeim degi, því ég ólst upp með afa og
ömmu í húsinu sem mundu daginn
vel.“ Margrét lýsir því þegar heimur­
inn var móður eftir heimsstyrjöld,
kuldann frostaveturinn mikla 1918,
Kötlugos og spænsku veikina. „Fólk
hafði búið við fátækt og margir misst
ástvini í spænsku veikinni, en stolt
og bjartsýni var það sem einkenndi
þennan dag hjá mörgum. Það þurf­
um við einnig að finna.“
Morgungjöf til þjóðarinnar
Margrét segir safnið hafa verið sam­
ferða þjóðinni. Fyrstu áratugina var
það hýst í helstu húsum bæjarins, á
lofti Dómkirkjunnar og í Alþingis­
húsinu. „Þá flutti það í Safnahúsið
sem var byggt árið 1909 eftir að við
fengum heimastjórn árið 1904. Með
því var á ný lögð áhersla á menningu
og menntun með því að byggja hús
yfir söfnin okkar, að hafa stað til að
varðveita sögu okkar og menningar­
arf. Þjóð með lítið á milli handanna
varð að vanda til verka svo húsið
stæðist tímans tönn sem það hefur
sannarlega gert vegna framsýni
fólks á þessum tíma. Svona heldur
sagan áfram og þegar lýðveldið
var stofnað, 1944, var það fyrsta
ákvörðunin, svokölluð morgungjöf
til þjóðarinnar, að byggja yfir Þjóð­
minjasafnið,“ útskýrir hún.
25 ára borgarminjavörður
Margrét fór tvítug til Svíþjóðar
og lagði fyrir sig fornleifafræði og
síðar sagnfræði og loks stjórnsýslu­
fræði. Hún kom heim til Íslands og
hóf störf sem fornleifafræðingur við
fornleifarannsóknir í Viðey frá 23
ára aldri og var 25 ára gömul orðin
borgarminjavörður og forstöðu­
maður Árbæjarsafns. „Þá var ég
orðin tveggja barna móðir og fannst
ég harðfullorðin,“ segir Margrét. „Ég
skildi ekkert í því að fólki fyndist ég
ung í starfið,“ rifjar hún upp, létt í
bragði. Starfi borgarminjavarðar
sinnti hún í um áratug og tók þá við
embætti þjóðminjavarðar, þá orðin
fjögurra barna móðir, og forstöðu­
manns Þjóðminjasafnsins um alda­
mótin, starfi sem hún hefur gegnt
allar götur síðan.
Nóg um að vera
Þjóðminjasafnið, líkt og önnur
söfn landsins, hefur verið í óðaönn
að búa sig undir fullveldishátíðina.
Allir starfsmenn leggja þar hönd á
plóg af reynslu og visku. Margrét
lítur á það fyrst og fremst sem þeirra
hlutverk að gefa fólki tækifæri til að
kynnast menningararfinum sem
Þjóðminjasafnið varðveitir víða um
land og dýpka skilning fólks á lífi
fólks á Íslandi í gegnum árin. Hún
segir ekki síður mikilvægt að stunda
svokallað sjálfbært safnastarf.
„Það þýðir ekki bara að flokka
rusl, þó við gerum það líka. Það
þýðir líka að nýta fjárfestingar vel.
Þess vegna er grunnsýningin okkar,
aðalsýningin sem fjallar um menn­
ingu og samfélag í 1.200 ár, í raun
grundvöllurinn sem aðrar sýningar
eru byggðar á þannig að við getum
farið dýpra ofan í ákveðna kafla
í sögunni með því að byggja ofan
á grunninn. Við setjum til dæmis
Margrét leggur mikla áherslu á að safnið standi fyrir mannréttindi og jafnrétti – margt hefur breyst frá stofnun. FréttAblAðið/StEFáN
Ég man þegar þjóð-
minjasafnið í Brasilíu
Brann til kaldra kola.
þarna Brunnu milljón-
ir minja og heill kafli
í mannkynssögunni.
Hátæknisjúkrahús fyrir minjar
Safnið fékk nýverið afhenta nýja
aðstöðu til þess að varðveita
og rannsaka minjar við örugg-
ustu aðstæður. „Loksins,“ segir
Margrét. „Við erum í raun fyrsta
varðveislustofnun landsins sem
fær fullbúna aðstöðu til að varð-
veita minjar við kjöraðstæður
og því er verk að vinna í þá allra
stofnananna. Þetta er tæknivætt
og sérhæft húsnæði, um 4.500
fermetrar, sem þarf að uppfylla
öll öryggisskilyrði. Þetta er varð-
veisluhús, sem er samt eiginlega
best lýst sem hátæknisjúkrahúsi
fyrir þjóðminjar,“ útskýrir hún.
„Það eru mikil vísindi á bak við
þetta og þarna verður aðstaða til
rannsókna, varðveislustarfs og
kennslu. Í húsinu eru forvörslu-
verkstæði, röntgen-, frysti- og
kæliklefar og gríðarlega flókinn
loftræstibúnaður sem stýrir raka-
og hitastigi inn í hvert rými sem
geymir mismunandi muni með
mismunandi þarfir hvaða varðar
aðstæður. Það er mjög mismun-
andi við hvernig skilyrði minj-
arnar geymast best. Við þurfum
til dæmis að hafa ákveðið raka-
stig þar sem textíll inn geymist,
járn þarf mjög þurrt rými, þurr-
geymslu fyrir jarðfundið járn svo
sem víkingaaldarsverð,“ útskýrir
hún.
Undanfarið hefur starfsfólk
safnsins verið að koma öllu
örugglega fyrir. „Við höfum verið
í tvö ár að flytja þessar minjar.
Nú undanfarið höfum við verið
að flokka og grisja jafnvel það
sem ekki er ástæða til að varð-
veita um ókomna tíð til dæmis
fjöldaframleidda gripi sem
safnað var á síðustu öld. Reyndar
var hugmyndin sú að opna
tækniminjasafn, þannig að það
er hluti ástæðunnar, fyrir því að
of mörgum fjöldaframleiddum
hlutum var safnað. Þetta voru
til dæmis bílar sem átti að nota
í varahluti, felgur eða vélar sem
átti að nota í varahluti. Sumum
hefur þurft að farga en að mjög
yfirveguðu máli og samkvæmt
faglegri aðferðafræði,“ segir Mar-
grét. „Við förum krítískt í gegnum
þetta og það þarf oft hugrekki og
mikla þekkingu í það, vegna þess
að við getum ekki varðveitt allt.
Við þurfum að vera með skýra
söfnunarstefnu og tökum ekki
hvað sem er.“
1 . d e s e m b e r 2 0 1 8 L A U G A r d A G U r32 H e L G i n ∙ F r É T T A b L A ð i ð
0
1
-1
2
-2
0
1
8

0
4
:4
8
F
B
1
3
6
s
_
P
1
0
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
1
0
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
0
2
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
0
3
2
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
2
1
9
B
-C
6
E
8
2
1
9
B
-C
5
A
C
2
1
9
B
-C
4
7
0
2
1
9
B
-C
3
3
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
1
A

F
B
1
3
6
s
_
3
0
_
1
1
_
2
0
1
C
M
Y
K