Fréttablaðið - 01.12.2018, Side 102

Árið 2004 var haldið upp á hundrað ára h e i m a s t j ó r n a r ­afmæli á Íslandi. Af því tilefni voru settar upp sýningar, prent­
aðir bæklingar og útbúnar vefsíður
um sögu tímamótanna. Þar var allt
morandi í vísunum í tæknilegar og
efnahagslegar framfarir sem féllu
nokkurn veginn saman við pólitísku
umskiptin: upphaf vélbátaútgerðar,
stofnun Íslandsbanka, ritsímateng­
ingu Íslands við Evrópu og svo mætti
lengi telja.
Nú um stundir, þegar efnishyggjan
er svo ríkjandi og fátt þykir nokkurs
vert ef það leiðir ekki til gróða og
hagvaxtar, finnst okkur sjálfgefið að
kröfur um pólitískt sjálfstæði tengist
hugmyndum um tæknilegar og efna­
hagslegar framfarir. Sú hefur þó ekki
alltaf verið raunin.
Ef umræður um sjálfstæðismál
Íslendinga í byrjun tuttugustu aldar
eru kannaðar, kemur í ljós að efna­
hagslegu rökin voru þar alls ekki í
fyrirrúmi. Krafan um aukið pólitískt
sjálfstæði Íslands var ekki rökstudd
nema að takmörkuðu leyti með
rökunum um verulegar efnahags­
legar umbætur. Raunar voru það
frekar hinir, er vildu fara hægar í
sjálfstæðis málunum en leggja meiri
áherslu á tæknivæðingu landsins,
sem gripu til efnahagsrakanna. Hinir
áköfustu í hópi sjálfstæðissinna virt­
ust ekki fyllilega sannfærðir um að
frelsinu fylgdi peningalegur ávinn­
ingur, að minnsta kosti ekki fyrst um
sinn. Sjálfstæðishugmyndin snerist
fremur um stolt og þjóðarmetnað.
Í huga stjórnmálastéttarinnar
á Alþingi og ritstjóra þjóðmála­
blaðanna hverfðist sjálfstæðismálið
um afar tæknileg stjórnskipunarleg
atriði á borð við það hvort danski
kóngurinn skyldi sitja á fundi með
dönsku ríkisstjórninni eða ekki,
rétt á meðan hann kvittaði undir
íslensk lög. En þótt þingmenn gætu
talað sig hása um slík formsatriði,
megnuðu þau lítt að kveikja áhuga
alls almennings. Öðru máli gegndi
um fánamálið, sem var einfaldara,
skýrara og virtist snúast um grund­
vallaratriði en ekki lagakróka. Eng­
inn skyldi vanmeta hversu miðlæg
spurningin um fullgildan íslenskan
þjóðfána var í sjálfstæðisbaráttunni
allri.
Merki eða flagg?
Lögin um íslenska fánann voru stað­
fest með konungsúrskurði þann
19. júní árið 1915, við sama tækifæri
og lög um kosningarétt voru rýmk­
uð á þann hátt að þau næðu einnig
til kvenna. Af samtímaheimildum
má ráða að landsmenn litu á þessa
niðurstöðu sem stórsigur – jafnvel
síst veigaminni en áfanga á borð
við tilkomu heimastjórnarinnar og
síðar fullveldið – þótt slíkur saman­
burður þyki í dag skringilegur og
jafnvel fráleitur. Sigurinn var þó
örlítið súrsætur, af ástæðum sem
síðar verða raktar.
Sú áhersla sem Íslendingar á
öðrum áratug tuttugustu aldar
lögðu á þjóðfánann, er áhuga­
verð í ljósi þess að fáeinum árum
fyrr máttu landsmenn heita næsta
fáfróðir um fánamál. Í umræðum
um þjóðartákn var hugtökunum
fána og merki eða skjaldarmerki
einatt ruglað saman. Þjóðhollir
menn létu hið gamla einkennis­
tákn Íslands, flatta þorskinn, fara í
taugarnar á sér og börðust fyrir að
því yrði skipt út fyrir fálkamynd
Sigurðar Guðmundssonar málara.
Í þeirri baráttu var lítill greinar­
munur gerður á fána og merki, eins
og sjá má af fyrsta lagafrumvarpinu
um fána Íslands frá árinu 1885.
Gerði hún það ráð fyrir fjórum jafn­
stórum flötum með hvítum krossi
í miðjunni. Skyldi danski fáninn
vera í efra hægra horninu, en hinir
þrír fletirnir bláir með fálkamynd
Sigurðar.
Þegar skáldið Einar Benedikts­
son kynnti í blaðagrein árið 1897
tillögu sína að tvílitum þjóðfána
í anda danska og sænska fánans,
með hvítan kross á bláum feldi,
varði hann minnstu púðri í að
útskýra litavalið og hönnunina, en
þeim mun meira í að útskýra fyrir
lesendum sínum þau ólíku lögmál
sem giltu um merki og fána. Merki,
útskýrði skáldið, gætu falið í sér
flókið myndmál með skírskotunum
til sögu og menningar landanna
sem þeim væri ætlað að tákna. Um
fána gilti öðru máli. Þeir yrðu að
vera einfaldir og auðþekkjanlegir,
einkum úr fjarlægð enda hlutverk
þeirra ekki hvað síst að auðkenna
skip einstakra ríkja.
Það var ekki endilega til marks
um sérstaka útnesjamennsku
Íslendinga að átta sig ekki fyllilega
á þessum fánafræðum öllum. Til
ársins 1848 höfðu lög um danska
fánann einkum gengið út á að
banna öðrum en til þess bærum
yfirvöldum að flagga. Þjóðfáninn
hafði alfarið verið tákn ríkisvalds­
ins, en með tímanum öðlaðist hann
nýtt hlutverk sem leið almennra
borgara til að tjá ættjarðarást sína.
Íslendingar sem búið höfðu
í Danmörku hlutu að veita
þessari notkun fánans eftir­
tekt og eftir því sem mynda­
notkun í dagblöðum og
tímaritum varð algengari
um og eftir aldamótin 1900
varð hugmyndin um fána
sem þjóðernistákn rökrétt­
ari í hugum fólks.
Gríska flækjan
Undirtektir við hugmynd
Einars voru litlar í fyrstu,
en fræjunum var þó sáð.
Tæpum áratug síðar gaus
fánamálið upp af nýjum
krafti þegar Stúdentafélag­
ið skoraði á landsmenn
að taka upp hvítbláin. Ári
síðar var Ungmennafélags­
hreyfingin sett á laggirnar
og gerði fánann þegar að
einkennistákni sínu. Á
undraskömmum tíma tóku
Íslendingar ástfóstri við
fánann og töldu það for­
gangsmál að hann öðlaðist
formlega viðurkenningu.
Næstu árin var hvítbláni æ
oftar hampað, ekki hvað síst af þeim
hópum og hreyfingum sem hvað
harðast vildu ganga fram í að slíta
sambandinu við Dani.
Velta má því fyrir sér hvort þessi
skýra pólitíska tenging hafi að
lokum orðið bláa og hvíta kross­
fánanum að falli? Fáninn var óspart
notaður til að ögra dönskum stjórn­
völdum, sem kann að hafa átt sinn
þátt í að danska konungsvaldið
endaði á að synja honum óbreytt­
um, þegar Íslendingar fengu loks
sinn eigin fána.
Opinbera skýringin á því að
hvítbláinn hlaut ekki blessun
konungs hafði þó ekkert með
ögranir sjálfstæðissinna að gera.
Viðkvæðið í Kaupmannahöfn var
einfaldlega að fáninn væri of líkur
flaggi því sem Grikkir notuðu á
kaupskip sín. Sá fáni var vissulega
blár og hvítur með krossi, en kross­
inn hjá Grikkjum var fyrir fánanum
miðjum og bar þar að auki kórónu
gríska konungsins.
Undir eðlilegum kringumstæðum
hefðu líkindi með grískum siglinga­
fána og íslenskum þjóðfána ekki
talist stórvandamál, en náin tengsl
dönsku og grísku konungsættanna
flæktu þó málið talsvert. Danska
kónginum var fullkunnugt um
hvernig grískir fánar litu út.
Raunar höfðu áhyggjur
af þessu áður látið á sér
kræla meðal Íslendinga
og á fundi Stúdenta­
félagsins, þar sem hvatt
var til að hvítbláinn yrði
gerður að þjóðfána hafði
Matthías Þórðarson þjóðminja­
vörður mælt fyrir annarri útgáfu
sem ekki yrði ruglað saman við
önnur flögg. Matthías lagði til að
rauðum krossi yrði skeytt inn í
þann hvíta. Tillagan var kolfelld og
sem fyrr sagði fangaði fáni Einars
Benediktssonar hugi og hjörtu
Íslendinga, þannig að útilokað
varð að stinga upp á öðrum
útfærslum.
Árið 1913 skipaði Alþingi sér­
staka nefnd til að fjalla um fánamál­
ið. Markmið hennar var að freista
þess að komast að niðurstöðu sem
sátt gæti orðið um. Fyrsti kostur var
að fullreyna hvort stjórnin í Kaup­
mannahöfn væri til í að fallast á
hvítbláin, en ella að komast að ein­
hverri annarri góðri málamiðlun.
Nefndin hafði aldrei minnstu trú
á að danska kónginum yrði hnikað
og raunar gerði hún sitt til að grafa
enn frekar undan hugmyndinni um
hvítbláin með því að sýna fram á að
hætta væri á ruglingi milli hans og
sænska fánans á skipum, einkum í
slæmu skyggni.
Að þeirri niðurstöðu fenginni
sneri nefndin sér að því að ákveða
nýjan fána. Í því skyni var efnt til
almennrar hugmyndasamkeppni
og sendi talsverður fjöldi fólks
nefndinni tillögur sínar, auk þess
sem allmargir aðilar nýttu tæki­
færið til að hvetja nefndina til
að hvika hvergi frá kröfunni um
hvítbláin. Unnið var úr niður­
stöðum samkeppninnar, en við
lestur á ítarlegum skýrslum fána­
nefndarinnar, sem gefnar voru út á
árinu 1914, virðist nokkuð augljóst
að ákvörðunin hafi legið fyrir frá
fyrsta fundi: Matthías Þórðarson
var meðal nefndarmanna og tillaga
hans frá árinu 1906 var að lokum sú
útfærsla sem nefndin mælti með,
þótt til málamynda væri boðið upp
á tvær tillögur.
Hinn ungi en íhaldssami kon­
ungur Kristján tíundi átti ekki í
nokkrum vandræðum með að
fallast á fánatillöguna með rauða
krossinum og sumarið 1915 gátu
landsmenn flaggað fullgildum þjóð­
fána. Þeir voru þó til sem bölvuðu í
hljóði yfir að hafa þurft að sætta sig
við þessa málamiðlun.
Þessi fánapistill var sá 122. í röð­
inni frá því að sá er hér ritar hóf að
skrifa fyrir helgarblað Fréttablaðs­
ins. Þetta hefur verið skemmtileg
vegferð og vonandi fróðleg fyrir
einhverja, en nú er hún á enda.
Takk fyrir mig.
Fáninn og frelsið
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson
skrifar um sögu
þjóðfánans.
Við pökkum inn jólunum með bestu jólatónlistinni!
Jólastöðin þín
1 . d e s e m b e r 2 0 1 8 L A U G A r d A G U r62 H e L G i n ∙ F r É T T A b L A ð i ð
0
1
-1
2
-2
0
1
8
0
4
:4
8
F
B
1
3
6
s
_
P
1
1
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
1
0
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
0
2
6
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
0
3
5
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 2
1
9
B
-A
4
5
8
2
1
9
B
-A
3
1
C
2
1
9
B
-A
1
E
0
2
1
9
B
-A
0
A
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
6
B

F
B
1
3
6
s
_
3
0
_
1
1
_
2
0
1
C
M
Y
K