Fylkir - 01.12.2017, Blaðsíða 13

FYLKIR - jólin 2017


13
málastjórnar um frekari malartöku
í Helgafelli. Málið kemur á dagskrá
nefndarinnar vorið 1965, beiðninni
er synjað, en það síðan að engu
haft. Í bókun Freymóðs Þorsteins-
sonar bæjarfógeta og Skarphéðins
Vilmundarsonar fl ugvallarstjóra
á fundinum segir m.a.: „Helgafell
er höfuðprýði Eyjanna og myndu
margir telja mjög miður farið, ef
fellinu yrði eytt eða það lýtt meira
en þegar hefur verið gert. Gerum
við ráð fyrir að svo muni einnig
komandi kynslóðir líta á. Nafn
fellsins gefur bendingu um viðhorf
þeirrar kynslóðar, sem nafngiftinni
réði. …“
Þessar deilur fóru einkum fram á
síðum Framsóknablaðsins og Fylkis
en einnig í Eyjablaðinu.
Jóhann Björnsson, póstmeistari
og síðar bæjarfulltrúi, ritaði (1965)
í Framsóknarblaðið:
Þegar hafi zt var handa um fl ug-
vallargerð hér, var tekinn ofaní-
burður austan í Helgafelli. Þar
blasir enn við opin gryfja, eins og
ör eftir brunasár á fallegu and-
liti. Og enn skal höggvið í sama
knérunn. Nú vantar tilfi nnanlega
ofaníburð í austasta kafl a fl ug-
vallarins. Bæjaryfi rvöld sækja fast
á ... en náttúruverndarnefnd bæj-
arins, eða meirihluti hennar, hefur
neitað um leyfi . Bæjarráð mun
ekki vilja una þessari neitun, og
hefur leitað ásjár á hærri stöðum.
Sveinn Guðmundsson, hinn gamli
baráttumaður náttúruverndar, tók
í sama streng í Framsóknarblaðinu
fjórum árum síðar (1969):
Helgafell hefur þegar verið sært
stóru sári og höggvið er enn í þann
sama knérunn. ... Þetta er á sama
tíma og mikill áhugi er meðal
náttúrufræðinga og náttúruunn-
enda um að viðhalda og frið-
lýsa fegurstu náttúrufyrirbrigði í
jarðsögu landsins. Það sem hér
er til meðferðar og úrlausnar er
aðkallandi nauðsyn á öfl un bygg-
ingarefnis og ofaníburðar í vegi
og fl ugvöllinn, eftir öðrum leiðum
en hingað til hefur verið farin.
Frekari spjöll á Helgafelli verður að
stöðva, og því fyrr því betra.
Þegar hér var komið sögu voru
málefni Helgafells víða á dag-
skrá, hjá fl ugmálastjórn, bæjar-
yfi rvöldum, náttúruverndarnefnd,
stjórnmálafl okkum og frjálsum
félagasamtökum. Það er eins og
snögglega hafi hitnað undir fjall-
inu. Umræðan var stundum óvæg-
in og persónuleg þótt ekki bæri
mikið á milli í afstöðu manna til
Helgafells. Guðjón Ármann Eyjólfs-
son, skólastjóri Stýrimannaskólans,
og Jóhann Björnsson póstmeistari,
sem báðir áttu sæti í náttúruvernd-
arnefnd, sendu hvor öðrum tóninn
í málgögnum sjálfstæðismanna
og framsóknar, Fylki og Fram-
sóknarblaðinu. Báðir sáu fyrir sér
að innan skamms myndi Helgafell
hverfa af sjónarsviðinu ef framhald
yrði á malartökunni, en sökuðu
hvor annan um að láta stjórnast
af pólitískum stundarhagsmunum.
Guðjón Ármann fullyrti (1969) að
allur þorri manna væri á einu máli:
Helgafell væri „allt of dýrmætt
náttúrufyrirbæri til að splundra
því til fl ugvallargerðar“. Sökudólg-
arnir voru ýmist fl ugmálastjórn eða
bæjaryfi rvöld, allt eftir því hvernig
pólitískir vindar blésu í bæjarfélag-
inu. Jóhann sagði (1969) að „eyðing
Helgafells yrði Vestmannaeyingum
til ævarandi hneisu og skammar“.
„Þjóðgarður Eyjanna.“
Árið 1971 voru reifaðar athyglis-
verðar skoðanir á malartökumálinu
í bæjarblöðum. Sveinn Guðmunds-
son er enn í baráttuhug og sakaði
bæjarbúa um uppgjöf í grein í
Framsóknarblaðinu (1971):
Naumast hittast svo þrír menn
á förnum vegi og talið berist að
malartekjunni í Helgafelli, að tveir
fordæmi það með öllu, en hinn
þriðji muldri ef til vill ofan í barm-
inn: Við höfum ekki í annað hús
að venda. ... En versti Þrándur í
götu fyrir algerri stöðvun malar-
náms í Helgafelli er sinnuleysi
bæjarbúa sjálfra.
Jón Gunnlaugsson frá Gjábakka,
sem var óbilandi baráttumaður
fyrir náttúruvernd allt sitt líf, minnti
í grein í Fylki (1971) á almenn mark-
mið í umhverfi smálum:
Menn geta stundum brotið borg-
araleg lög, að ósekju, en aldrei
náttúrulögmálin. Það er alltaf að
koma betur og betur í ljós að jafn-
vægið í náttúrunni má sem allra
minnst fara úr skorðum, ef ekki á
illa að fara. ... Er nokkur staður á
eyjunni betur til fundinn en Helga-
fell með nágrenni „Þjóðgarður
Eyjanna“?
Steingrímur Arnar, þá orðinn fl ug-
vallarstjóri, sá um framkvæmdir í
Eyjum við völlinn. Hann taldi sig
tilneyddan að segja sína skoðun á
malarnámi í Helgafelli. Í grein í Fylki
(1971) sakaði hann „vini Helgafells“
um óviðeigandi tilfi nningasemi,
brýnt væri að gera „vísindalega“
könnun á öðrum kostum:
… tómt mál væri að tala um
verndun fellsins og uppgræðslu
þess, fyrr en fundin væri - og gerð
að veruleika - leið til að afl a malar
í stórum stíl á annan hátt. ... Komi
í ljós, að Vestmannaeyingar al-
mennt vilja fórna milljónatugum
til verndunar Helgafelli, ofan á
allar þær hömlulausu álögur, sem
fyrir eru, og svo til daglega eru
auknar og endurbættar af lítilli
fyrirhyggju, þá skal ekki standa á
mér að greiða minn hlut.
Nokkrir þeirra sem höfðu fjallað um
verndun Helgafells – þeirra á meðal
Jóhann Björnsson (1971) – tóku
undir það sjónarmið að leita þyrfti
annarra kosta; malartaka í Hánni
kæmi til greina og sömuleiðis möl-
un á hrauni eða öðru grjóti.
Nútíminn heldur innreið sína:
mótmælastaða við Helgafell
Páll Steingrímsson, hin fjölhæfi
listamaður og náttúruverndarsinni,
hafði sterkar skoðanir á malarnám-
inu. Hann veitti um þessar mundir
forstöðu myndlistarskóla í Eyjum.
Páll kveikti nú mikinn eldmóð hjá
nemendum skólans og öðrum sem
voru honum sammála og efndi
til friðsamlegrar mótmælastöðu
við athafnasvæðið í suðurhlíðum
Helgafells fi mmtudaginn 4. nóvem-
ber 1971. Nemendur bjuggu til
mótmælaspjöld þar sem krafi st
var að malartöku yrði hætt og
frekari spjöllum
á Helgafelli. Með
mótmælastöð-
unni var komið í
veg fyrir að vöru-
bílar, sem voru að
aka möl úr fell-
inu, kæmust að
malargryfjunni.
Fremstir í fl okki,
og þeir sem sjá
má á myndum
frá þessu atburði,
voru Páll sjálfur,
Jóhann Jónsson
(Jói listó), Ragnar Sigurjónsson
(Raggi Sjonna) og þáverandi kona
hans, Margrét Klara Jóhannsdóttir,
bæði í myndlistarskólanum, Guð-
jón Jónsson frá Látrum, en einnig
önnur þekkt andlit, baráttumað-
urinn Jón á Gjábakka, Ólafur Gränz,
Ragnar Hafl iðason (Raggi á Hressó),
Sigríður Högnadóttir (Sísí) og fl eiri.
Mótmælin voru ekki auglýst en
fyrirætlanir spurðust út og þátt-
takendur urðu um 30, segir í mynd-
skreyttri frásögn Morgunblaðsins.
Guðni Hermansen sést ekki á
myndum, en Jóhann segir að þó að
hann væri „rósemdarmaður“ hafi
hann ekki legið á liði sínu, og senni-
lega eru þetta einu mótmælin sem
hann tók þátt í á ævi sinni. Sama
segja börn Guðna. Mótmælin voru
undirbúin með viku fyrirvara. Þeir
sem voru í vinnu tilkynntu aðeins
að þeir þyrftu að bregða sér frá.
Um kl. 12 á hádegi hittist hópurinn
í myndlistaskólanum í Arnardrangi
við Hilmisgötu. Pantaður var bíll
af Vörubílastöðinni, Jens Ólafsson
kom, og settust menn upp á pall-
inn með kröfuspjöldin í hönd, en
líka stóla og bekki til að loka veg-
inum. Síðan haldið af stað suður
fyrir Helgafell.
Í VG-blaðinu 2013 segir Magnús
Guðjónsson frá Reykjum, lengi bíl-
stjóri á Vörubílastöðinni, kostulega
frá mótmælunum og viðbrögðum
bílstjóranna, sem allir voru fullorðn-
ir menn og óviðbúnir mótmælaað-
gerðum. Sumir þeirra höfðu samúð
með mótmælendum en aðrir voru
fullir efasemda: Einn spurði: „Er
komið stríð, er ég hernuminn?“ Og
bætti við: „Þetta hafi ð þið lært af
helv… sjónvarpinu!“
Mótmælin fóru
friðsamlega fram,
fjórir bílar voru
stöðvaðir, og eftir
stutt þóf og nokkrar
glósur milli manna,
hurfu mótmælendur
frá. Aðgerðin hafði
heppnast vel, margar
myndir teknar og
rækileg athygli vakin
á þeim náttúruspjöll-
um sem þarna fóru
fram.
Fjallið leysti svo
þessar deilur með sögulegu gosi
rúmu ári síðar. Þá var loks boðið
upp á gnægð byggingarefnis á
Heimaey í nánustu framtíð. Nú
þurftu Eyjamenn fremur að leita
leiða til að losna við gjallið sem
dreifðist yfi r Heimaey á dögum
gossins en „leita annarra kosta“ við
malarnám.
Var þetta hefnd eða rausnarleg
gjöf?
Guðni A. Hermansen málar mynd sína „Einbúann“, eld og rennandi
hraun. Hann vann við myndina kvöldið fyrir gosið, 22. jan. 1973.
Mynd: Sigurgeir Jónasson.
Sárin í hlíðum Helgafells eftir áratuga langa malartöku, í miðju gosi 1973. Mynd: Jóhann Jónsson.
Jóhanna Hermannsdóttir afhendir málverkið ”Hefnd Helgafells” á heimili sínu í New Jersey. Með henni á
myndinni eru Stefán Haukur Jóhannesson sendiherra og eiginkona hans, Halldóra Hermannsdóttir.
Ljósmynd: Einar Gunnarsson.
Fjallið leysti svo þessar deilur
með sögulegu gosi rúmu ári síðar.
Þá var loks boðið upp á gnægð
byggingarefnis á Heimaey í nánustu
framtíð. Nú þurftu Eyjamenn fremur
að leita leiða til að losna við gjallið
sem dreifðist yfir Heimaey á dögum
gossins en „leita annarra kosta“ við
malarnám.