Fréttir - Eyjafréttir - 19.12.2012, Blaðsíða 33

Eyjafréttir / Miðvikudagur 30. ágúst 2012 33
°
°
varla mennskir eftir að þeir væru
komnir í búning.
Eftir því sem leið á að koma sér í
gallann, hengja á sig brjóstin og
rassinn, þá fóru þau að verða gró t -
eskari í orði og látbragði. Grýla
ræskti sig og rak upp skræki annað
lagið til að ná fram réttu röddinni
fyrir gönguna. Leppalúði prufaði
röddina sína stöku sinnum og svo
hreyttu þau einhverju í hvort annað
og aðra í umhverfi sínu. Þetta áttu
ekki að verða neinar Disney-verur
heldur gróteskar forynjur. Mér
virtist þó sem þessi tvö, Grýla og
Leppalúði, hafi haldið aftur af sér
þetta árið þar sem þau höfðu rann -
sakandi áhorf anda.
Allir fóru að verða einbeittari og
koma sér á rétta staði eftir því sem
klukkan nálgaðist hálf sjö. Helstu
og elstu tröllunum var komið upp á
vagninn þar sem þau þurftu að
standa þolinmóð þar til hann lagði
af stað. Nokkrum litlum og stórum
tröllum var ekið upp að Hánni þar
sem þau komu sér fyrir upp í
myrkvaðri fjalls hlíðinni með augun
glóandi. Öðrum tröllum var komið
fyrir í stórum vörubílum sem óku
þeim upp á malarvöllinn. Þegar allt
var að verða tilbúið var tími til að
koma sér af stað upp að Hánni svo
ég gæti verið á meðal fólksins þegar
jólasveinarnir kæmu niður fjallið.
Hlutverkin
Í þessum kafla verður sagt meira frá
þeim hlutverkum sem sýningin er
samsett úr og bakgrunni þeirra,
hvað þátttakendur fara í gegnum í
hlut verkum sínum og hvaða
þýðingu hlutverkin hafa fyrir þau.
Eins og áður hefur verið sagt þá
skipta þátttakendur með sér hlut -
verkum á þrettándanum og allt
vinna þeir í sjálfboðastarfi. Sérstak-
lega athyglisvert er að flest þessara
hlut verka hafa verið í höndum
sömu aðil anna í áratug eða áratugi
og skipta þá miklu máli. Flestir við -
mælendur mínir höfðu verið þátt-
takendur í 25-45 ár. Sumir vinna
meira á bak við tjöldin á meðan
önnur hlutverk eru meira sviðsett.
Sviðsettu hlutverkin skiptast í
jólasveina, tröll, þar á meðal Grýlu
og Leppalúða, álfa og púka.
Hlutverkin láta þátttakendur ekki
svo fúslega af hendi þrátt fyrir
flutn inga. Sérstaklega á þetta
kannski við um jólasveinana því
þeir verða aldrei nema þrettán en
það má alltaf fjölga tröllunum. Í
sameiginlega viðtali mínu við þá
Vitta, Helga Lása og Gústa Ella
Bergs segir Vitti einmitt frá því að
hringt hafi verið í einn jólasveininn
sem var fluttur upp á land, til að
athuga hvort hann kæmist ekki
örugglega til Eyja yfir þrettánd ann.
Athyglisvert er að jólasveinn þessi
er prestur og sá er hringdi hafði
heyrt að það yrði heldur mikið að
gera hjá prestinum um þetta leyti.
Hann spurði því prestinn hvort það
væri rétt að hann kæmist ekki
sökum anna. Þá svaraði hann:
„Heldur skila ég hempunni heldur
en að sleppa þessu!“ Margar svona
sögur eru til af því hvað menn
leggja á sig til að halda hlutverkum
sínum.
Hlutverk jólasveinanna ganga líka
oft í arf og þá eru þeir sem taka við
kannski búnir að vera í læri síðan
þeir voru unglingar. Synir viðmæl -
enda minna, þeirra Vitta, Helga
Lása og Gústa Ella Bergs, hafa allir
tekið við jólasveinahlut verk unum af
feðrum sínum. Yngri sonur Vitta
hefur svo tekið við af eldri bróður
sínum og þannig hefur hlutverk
Stekkjarstaurs haldist innan fjöl-
skyldunnar. Gústi þurfti síðar að
finnan annan arftaka þar sem sonur
hans flutti til útlanda. Hlutverkin
komu hins vegar upphaflega í
hendur viðmælanda minna því þeir
voru liðsmenn Týs árið 1961 en þá
varð Týr 40 ára.
Allir töluðu þeir um hvað þeim
þætti gaman að taka þátt. „Gaman“
er kannski lítilfjörlegt orð en það
var síendurtekið. Gamanið er ekki
bara bundið viðburðinum því eins
og Ævar sagði þá hefur hann ekki
séð hátíðahöldin sjálf í fjölda mörg
ár. Gamanið er ekki síður tengt
undir búningnum og því sem eftir
fylgir. Ánægja þeirra af þátttökunni
er augljós og útskýrir af hverju
menn ílengjast svona í sjálfboða -
vinnu sinni.
Ánægja þátttakenda í hlutverkum
sínum fer stundum út fyrir uppsetta
dagskrá því það er þekkt að sumir
fari grímuklæddir í heimahús. Grýla
og Leppalúði fara þá og jafnvel ein-
hver vættanna með þeim. Þetta fer
þó ekki fram eins og gamli heim-
sóknarsiðurinn heldur eru það hús -
ráðend urnir sem óska eftir heim -
sókninni í þeim tilgangi að hrekkja
eða skemmta gestum sínum eða
öðrum fjölskyldumeðlimum.
Enginn þarf að geta hver sé þarna á
ferð (eins og gerist á Norðurlönd -
unum) og aðeins þessi hópur fer í
einstök hús. Vissu lega er þetta þó
vísun í gamlan sið, þótt ómeðvitað
kannski sé.
Að setja sig í tröllaham
Fyrir flesta er tíminn, sem það tekur
að klæða sig í búning, hluti af
þeirra upphitun því þá klæða þeir
sig í hlutverkið. Tröllin þurfa helst
að undirbúa sig andlega fyrir það að
bera þungar byrðar því búningar
þeirra eru oft mjög þungir og
óþægilegir. Þeir sem eru með grím -
ur, eða stóra hausa á sér, þurfa ekki
að tjá hlutverk sitt með svipbrigð -
um og margir þeirra tala ekki
mikið. Ástæða þess er kannski að
munnur þeirra leikara er inni í
pappahólki eða tunnu sem á að vera
búkur tröllsins, því myndi ekki
heyrast mikið í þeim. Þeirra perfor-
mans er meira sviðsett með ásýnd
þeirra, búninganna og grímanna.
Performans jólasveinanna, Grýlu og
Leppa lúða er í ásýnd þeirra, fram -
komu og orðavali. Performansinn er
svo auðvitað í takt við þekkingu
þátttakenda og væntingar áhorf -
enda. Biggi Gauja lýsti undir -
búningi sínum svona:
„Jú, jú, þetta er hlutverk, þetta er
sold ið krefjandi sko og, já maður
verður alveg að setja sig í gírinn
sko og, maður má soldið passa sig
að vera ekki of harðhentur sko. Það
er málið og, maður þarf aðeins að
að hérna æfa röddina og svona
reyna að ná þessari þessari ekta
grýlurödd sko. Það tekur svona
hálftíma, og þetta tekur allt sinn
tíma sko, koma sér í hlutverkið sko,
og gera sig sold ið svona, soldið
kvikindislegan sko…“
Það hefur komið fyrir að kvartað
hafi verið undan Grýlu vegna
harkalegrar meðferðar og hefur
sumum þótt nóg um. Biggi hefur
sinnt þessu hlutverki í rúm 40 ár og
hefur ákveðnar skoðanir á því
hvernig Grýla eigi að vera:
„… þetta er bara partur af pró -
gramminu sko að vera soldið kvik -
indislegur og Grýla er soldið vond
sko. Hún á ekkert að vera að koma
upp að þér og klappa þér sko. Það
er bara svoleiðis, hún verður að
vera grimm […] Ég hef alla vega
valið það að vera soldið kvikind -
islegur og, og ég segi það alltaf, já,
ok, ef þið viljið skipta um, þá er
þetta allt í lagi. Þá fáið þið bara
einhverja blíða og fína Grýlu. Ég
tek ekki þátt í því, það er bara
svoleiðis.“
Eins og Ásgeir segir þá eiga
börnin að vera hrædd við tröllin.
Þau eiga líka að vera ógeðsleg
samkvæmt Obba. Tröllin, og Grýla
og Leppa lúði í Vestmannaeyjum,
eiga það þannig sameiginlegt með
Krampus, nuuttipukki og julebukk á
Norður löndunum að þetta eru
gróteskar og mjög svo ónotalegur
verur. Þær hafa verið barnafælur í
gegnum tíðina eins og sagt hefur
verið frá til að vara börn við
hættum og ala þau til hlýðni.
Lok sýningar: „Að taka af
sér hausana“
Eftir gönguna mættu flestir í trölla -
smiðjuna. Þar voru hálfklædd tröll
og jólasveinar sem hlógu, töluðu
mikið og hlógu. Þau fóru öll yfir
kvöldið, hvernig hafði gengið, hvað
hafði verið málið með blysin, hvaða
tröll hafði dottið og hvernig það
hafi verið leyst og fleira í þeim dúr.
Það virtist sem þarna væri komið að
þeirra persónulegu hátíðahöldum,
andrúmsloftið var létt og menn
gönt uðust. Þar í húsi fékk ég stað -
festingu á orðrómi sem ég hafði
heyrt en hann var á þá leið að til
væri jólasveinn sem hefði fengið
hlutverk sitt eftir sameiningu Týs
og Þórs undir merkjum ÍBV þrátt
fyrir að vera eiturharður Þórari. Var
sá aðili sagður klæðast Þórs-bún -
ingi innan undir jólasveinafötunum.
En þarna var einmitt jólasveinninn,
Kiddi Gogga (Kristján Georgsson),
með leyst frá kápunni sinni og sást
þá að hann var klæddur bláum Þórs-
búningi. Síðar sagði hann mér að
hann væri búinn að klæðast bún-
ingnum innan undir í 8-10 ár og
ekki hefðu menn verið sáttir fyrst:
„Viðbrögðin í upphafi voru gríðar-
lega hörð og voru sumir hverjir
reiðir þó svo að aðrir hafi tekið
þessu létt. Í dag eru menn ekkert að
æsa sig yfir þessu, kannski fer þetta
í taugarnar à einhverjum en flest-
allir taka þessu lauflétt (Kristján
Georgsson).“
Þessi atburður virðist því hafa
raskað hópástandi Týsmanna til að
byrja með. Hann undirstrikar einnig
þann ríg sem virðist hafa haldist
milli Þórs og Týs, þrátt fyrir sam -
eining una. Því hefur verið tilvalið
að hneppa frá sér að sýningu
lokinni og stríða mannskapnum. Að
stríðni undanskilinni þá sagði Biggi
að þegar menn kæmu í hús þá:
„… er bara afslöppun. Þá eru menn
bara ánægðir með dagsverkið og
og hérna, og svo er svona spjallað í
svona klukkutíma þarna niður frá.
Menn eru svona að koma sér úr
búningunum og svona slappa af og,
eftir þetta, og svo fara menn náttúr-
lega bara heim í bað og beint á ball
eða eitthvað. […] Oft er komið
saman í einhverjum húsum og farið
svo á dansleik eða bara verið hérna
í gleðskap í einhverju húsi sko. Það
er bara svoleiðis.“
Farið er í partý seinna um kvöldið
þegar allir hafa baðað sig og gert
sig klára. Þá hittist hver hópur
fullorð inna fyrir sig í partýi áður en
farið er á ball. Áður fyrr var eitt
sameiginlegt ball fyrir alla þátttak-
endur og hittust þá allir hópar sem
var gott fyrir hópa starfið að sögn
Jóa, því þá gátu menn farið yfir
kvöldið og gert grín að hver öðrum.
Síðar tóku partýin yfirhöndina og
þá urðu hóparnir ekki aðeins
aðskildir við undirbúning heldur
líka við úrvinnsluna. Einar og Jói
voru báðir sammála um að þetta
þætti þeim miður. Það hefði verið
mikið skemmtilegra áður fyrr þegar
allir hittust saman. Því má ætla að
samvera þeirra í húsinu eftir á sé
mikilvæg til að viðhalda hópástand-
inu og jöfnuðinum, til að leysa úr
öllum málum sem upp koma og til
að geta svo endurtekið atburðinn ári
síðar.
Samantekt
Hátíðahöld þrettándans í Vest -
manna eyjum frá 1960, eða frá því
að tröllin, álfarnir og púkarnir voru
innlimaðir, hafa ekki tekið miklum
breytingum. Sú þróun hefur þó
orðið að jólasveinarnir þurfa ekki
lengur að bera uppi sönginn í
göngunni heldur er tónlistin spiluð
af bandi. Einnig er burður þeirra á
blysunum orðinn léttari; tröllin, sem
voru fá, eru orðin áttatíu; álfarnir
eru ekki lengur full orðnir heldur
börn; tónlistin er ekki á vegum kórs
eða lúðrasveitar heldur einhverrar
vinsællar hljómsveitar; ekki er
haldið sérstaklega utan um aðkomu
púkanna að hátíðinni; og flugelda -
sýningin er alltaf að stækka. Þar að
auki hafa verið gerðar lítil legar
tilraunir með tímasetningar á
hátíðinni og hvaða leið gangan fer.
Aldrei hefur þó nein yfirgengileg
breyting fengið að standa. Allar
smábreytingar eru að mestu vegna
auk inna þæginda og vegna þess að
hátíðin hefur stækkað. Til stærstu
breytinga telst breyting á dagsetn -
ingu hátíðarinnar en hún fellur nú á
nærliggjandi helgi við 6. janúar og
hefur sú breyting haldist síðan
2008. Þeir þættir, sem skipta máli,
eru táknrænir eða geta talist til mik-
ilvægrar hefðar eða siðs, haldast þó
allir: Hátíðin hefst við Hána, merki
íþróttafélagsins er kveikt uppi á
Molda, jólasveinarnir kveikja á
blys unum í upphafi hátíðar, gangan
fer upp á malarvöllinn þar sem
vættirnar, í bland við gestina, ylja
sér við brenn una og skemmta hvert
öðru.
Engar breytingar hafa orðið á
hópa skiptingu þátttakenda en hún
er áberandi þegar undirbúningur
hátíð ar innar er kannaður. Hóparnir
taka sig til á mismunandi stöðum
og vita því lítið af hver öðrum fyrr
en þeir svo hittast að lokinni
hátíðinni í trölla smiðjunni. Hóp -
ástandið er því sterkast innan hvers
hóps. Hópástand hópsins sem
heildar hefur aftur á móti veikst
eftir að partýin tóku við af sam -
eiginlegri samkomu eftir hátíðina,
því tel ég að samveran í húsi eftir
hátíðina sé einnig mikilvæg.
Ofan á hópástandið þá er áberandi
hjá viðmælendum mínum hvað
þátttaka þeirra veitir þeim mikla
gleði enda má greina það á starfs -
aldri þeirra í þessu sjálfboðastarfi.
Gleði þeirra er líklegast nátengd því
frelsi sem þeir upplifa í hlutverkum
sínum auk ánægjunnar að gefa af
sér og skemmta öðrum. Eyjamenn
er stoltir af hátíðahöldunum sínum
og eru duglegir að taka þátt í þeim.
„Jú jú, þetta er hlutverk, þetta er sold ið krefj -
andi sko og, já maður verður alveg að setja
sig í gírinn sko og, maður má soldið passa
sig að vera ekki of harðhentur sko. Það er
málið og, maður þarf aðeins að að hérna
æfa röddina og svona reyna að ná þessari
þessari ekta grýlurödd sko. Það tekur svona
hálftíma, og þetta tekur allt sinn tíma sko,
koma sér í hlutverkið sko, og gera sig sold ið
svona, soldið kvikindislegan sko…“
”